Hilversum in vroeger tijden (deel 10)

door Edward Bary


Markante gebouwen langs het spoor

Op veel foto’s in de artikelen op deze site staan ook markante gebouwen, veelal op de achtergrond of direct langs het spoor. In dit deel beschrijven we enkele objecten “Langs de rails” in Hilversum. Veelal zijn ze verdwenen of hebben ze een andere functie gekregen, maar ze waren beeldbepalend voor de (stations)omgeving in vroeger tijden. Wat kon de treinreiziger vanachter het treinraampje naar buiten kijkend, zoal waarnemen? Van noord naar zuid reizend viel er nog wel wat te zien langs het spoor.

Een apart hoofdstuk is gewijd aan de geschiedenis van de Mussenstraat.


Gemeenlandshuis

Het Gemeenlandshuis was (sinds 1917) het bestuursgebouw van de Vereniging Stad en Lande van Gooiland (Erfgooiersvereniging) en daarmee kantoor van de Erfgooiers dat tussen de Hertenkamp en de Crailosebrug stond, te midden van een wijde omgeving van bouw- en weiland, en naast het sportveld van het Christelijk Lyceum. Architect was K.P.C. de Bazel, vooral bekend van het grote bankkantoor aan de Vijzelstraat in Amsterdam. In het gebouw werd ook het eeuwenoude archief beheerd met landbouwkundige dossiers. Het was een zeer karakteristiek gebouw met torentje. Afgebroken toen het Mediapark ontwikkeld werd en het gebied een nieuwe bestemming kreeg.

Hilversum, 13 januari 1967. Het Gemeenlandshuis, bastion van de Erfgooiers, dat enkele jaren later moest wijken voor de aanleg van het Mediapark. Foto Adriaan Pothuizen.


Christelijk Lyceum – Lage Naarderweg

Het Christelijk Lyceum was (1922/1923 – 1967) één van de grootste scholen van Hilversum naar een ontwerp van J.L. van de Bom (1920). Gebouwd 1921. De school is 1967 verhuisd naar de Bisonlaan en heet nu Comenius College. Het gebouw aan de Lage Naarderweg is nu TROS-residentie.

Christelijk Lyceum, nu hoofdkantoor van de TROS. Collectie Rienk Nauta.


Gebouw Ahrend Globe – Noorderweg/Simon Stevinweg

Ahrend Globe (gevestigd ca. 1915) was oorspronkelijk Fa. Wed. Ahrend/De Globe; een bedrijf met verschillende divisies: grafische producten, drukkerij, boekbinderij, lichtdrukkerij en kantoorinrichting. Na de Tweede Wereldoorlog gespecialiseerd in de druk van bedrijfsformulieren, systeemkaarten etc. Later zaten er in het gebouw een muziekschool en kunstuitleen.


Verhuisbedrijf De Jong – Noorderweg

Transportbedrijf De Jong was gespecialiseerd in overzeese goederentransporten en verhuizingen. Oorspronkelijk was dit (vanaf 1881) een margarinefabriekje, in 1885 omgebouwd tot een tapijtfabriek. In 1920 vestigde De Jong er zijn expeditiebedrijf. Het bedrijf lag enigszins verscholen achter een brede en hoge haag, op de hoek van de Noorderweg en de Hoge Larenseweg. Nu staat daar een ander gebouw op de hoek met de naam Noorderhaeve.

De kleine spoorbomen met het bekende tunneltje van Dudok. Rechts het terrein van "De Jong goederenvervoer". Foto Streekarchief Gooi- en Vechtstreek, collectie George Seppen. Meer over dit tunneltje in deel 9.


Hilversum, begin jaren vijftig. Het terrein van transport- en verhuisbedrijf J. de Jong, vlak bij de kleine spoorbomen. Let op de heg, waarin ruimte is uitgespaard voor grote metalen letters: "bergplaats voor inboedels". De linker buurman van De Jong was Boors vishandel, tegenwoordig zit hier een afhaalrestaurant. Op de hoek zat (en zit) een café. In de achtergrond is een boerderij te zien. De Jong verzendt nog steeds naar alle "werelddeelen"; de spellingwijziging van 1934 is kennelijk aan de aandacht ontsnapt. Foto's collectie Pot Verhuizingen.


Transportbedrijf De Jong, circa 1977. Foto Maarten Leys.


Hilversum, juni 1935. Loc 3820 (depot Utrecht) met trein D196 uit Amsterdam. Deze trein zal via Utrecht, Maastricht en Luxemburg naar Basel rijden. De trein passeert hier Post I bij de overweg Hoge Laarderweg/Schoolstraat/Noorderweg ("kleine spoorbomen"). Dit seinhuis werd gesloopt bij de modernisering van de beveiliging (NX-systeem) en het vervangen van de handbediende overweg door een ahob-installatie in 1959. Meer hierover in deel 6. Foto J. Quanjer (Photomatic), collectie Ton Pruissen.


Politiepost bij de kleine spoorbomen

Houten politiepost aan de Koninginneweg. Daarachter langs loopt het pad naar de voetgangerstunnel onder het spoor. Seinhuis I stond verderop naar rechts, aan de andere kant van de Schoolstraat. Foto Jacques Stevens, Streekarchief Gooi en Vechtstreek.


De Blaeuwe Werelt - Noorderweg

Hilversum, 8 november 2007. De Blaeuwe Werelt. Foto Rienk Nauta.

Langs de Noorderweg in Hilversum, evenwijdig aan het spoor, staan deze twee gebouwen. Deze waren van 1946 tot 1979 eigendom van speciaaldrukkerij De Blaeuwe Werelt. De twee herenhuizen zijn gebouwd in 1895, de eerste steen werd gelegd op 15 augustus. De namen van de architect en de opdrachtgever zijn niet bekend. Het linker pand is waarschijnlijk gebouwd als directeurswoning. In 1904 werd door architect J.H. Slot een verbouwing aan dit pand uitgevoerd. De erker is toegevoegd in 1910. Beide panden zijn gebouwd in een sterk aan de Neo-Hollandse Renaissance verwante, eclectische bouwtrant. Al sinds 1901 was er een drukkerij in gevestigd, vanaf 1922 tevens een fabriek van kantoorboeken etc. De eigenaar was A. van Hooft, in 1937 nam zijn zoon het bedrijf over.

De Blaeuwe Werelt was oorspronkelijk gevestigd in een pand aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam. In 1946 verhuisde het bedrijf naar de Noorderweg in Hilversum. Het blauwe wereldbolletje in de gevel herinnert nog aan die tijd. In 1979 verhuisde het bedrijf opnieuw, nu naar Apeldoorn. Het vormde daar een samenwerkingsverband met buurbedrijf Böwe Systec, waarbij De Blaeuwe Werelt computerdrukwerk produceerde en Böwe Systec de nabewerkingsmachines (snijmachines, enveloppeermachines) leverde. In 1996 stond De Blaeuwe Werelt er financieel slecht voor en is toen overgenomen door Proforms uit Heerhugowaard. De overname was niet bijzonder succesvol en de vestiging in Apeldoorn werd opgeheven; de laatste machines verhuisden naar Heerhugowaard. In 2002 ging de combinatie failliet.


Hotel Santbergen en station Gooische Stoomtram

Aan de Noorderweg, recht tegenover de grote spoorbomen, staan Hotel Santbergen en het station van de Gooische Stoomtram gebroederlijk naast elkaar. Het vroegere hotel is inmiddels al decennia in gebruik als opleidingscentrum van de omroep, terwijl achter het stationsgebouw geen trams naar Laren meer staan te wachten op hun passagiers. In plaats hiervan worden hier nu bussen van Connexxion gestald en onderhouden.

Hilversum, noordelijk emplacement. De loc is een HSM-machine van de serie Ajax-Deukalion (nummers 43-60 en 63-70, later NS 801-826), gebouwd door Borsig in de periode 1874-1877. Het gebouwtje is een lampisterie: het onderkomen van de lampenist. Dit was de man die verantwoordelijk was voor de petroleumlantaarns van locomotieven en rijtuigen. Hij liep over de daken van de rijtuigen, en verwisselde wanneer het nodig was de lantaarns. De lampisterie is in 1900 gebouwd en werd in 1932 afgebroken. Achter het gebouwtje is de overweg Laarderweg (rechts) - Stationsstraat (links) te zien, de latere "grote spoorbomen" die nog veel commotie zouden veroorzaken in de volgende decennia. Op de achtergrond de Noorderweg. Het witte bord is van de aldaar gelegen uitspanning Santbergen. De loc rijdt over spoor 4 richting Bussum. Prentbriefkaart collectie Ton Pruissen.


Loc NS 1125, met de uit de HSM-tijd stammende naam "Leeuwenhoek". Deze loc is in 1924 afgevoerd. In de achtergrond huizen langs het Wandelpad in Hilversum. Op het bord wordt reclame gemaakt voor hotel Santbergen.


Op deze prentbriefkaart kijken we recht tegen Santbergen en het tramstation aan. Op de overweg gaat het er gemoedelijk aan toe. Foto Streekarchief Gooi- en Vechtstreek, collectie George Seppen.


Het is duidelijk wat er op het terras van Santbergen werd geschonken. Ondertussen werden de jeugdige bezoekers geacht zich te vermaken in de speeltuin. Foto Streekarchief Gooi- en Vechtstreek, collectie George Seppen.


Santbergen is verschillende keren uitgebreid en verbouwd. Op de onderste foto is de uiteindelijke toestand te zien, voordat het gebouw een andere functie kreeg als opleidingscentrum van de NOS. Foto Streekarchief Gooi- en Vechtstreek, collectie George Seppen.


Modelbouw Vereniging Hilversum, 20 oktober 2007. Het station van de Gooische Stoomtram op schaal 1:87. Links is nog een stukje van Santbergen te zien. Achter het station het perron van waar de stoomtrams naar Laren vertrokken. Ook lagen daar een rijtuigloods, een werkplaats en een kleine locloods (later door de NOS bij Santbergen getrokken). Op de voorgrond het verbindingsspoor waarover locomotieven van de Gooische Stoomtram naar het NS-depot konden rijden om bevoorraad te worden. Via dat spoor werden ook goederenwagens uitgewisseld. Foto Nico Spilt.


Steenhouwerij achter de Koninginneweg

De steenhouwerij van de gebroeders Kreuning had een eigen aansluiting op het spoor, met een wissel vanaf kopspoor 9.

De steenhouwerij van de gebroeders Kreuning, anno 1930. Aan de overkant van het spoor ligt de Noorderweg. Model 1:87 van de Modelbouw Vereniging Hilversum . Foto Nico Spilt.


VVV-verkeershuis

Op het oude stationsplein stond een verkeershuisje waar de VVV in gehuisvest was. Was een ontwerp van Dudok. Later verhuisde de VVV naar de toen nieuw gebouwde rijwielstalling. Alle oude bebouwing op en rond het Stationsplein is verdwenen.

Het door Dudok ontworpen en in 1921 gebouwde Verkeershuisje, dat op de hoek van de Stationsstraat en het Stationsplein stond. Het werd in 1971 afgebroken. Duidelijk is het spoor van de paardetram naar 's Graveland te zien. Prentbriefkaart.


Hotel Jans - Stationsstraat

Hotel Jans in Hilversum was een belangrijk uitgaanscentrum. Er gebeurde van alles: toneel- en bioscoopvoorstellingen en concerten. Maar er waren ook vergaderruimten en biljartzalen. Tijdens de bevrijding was er een club voor Canadese officieren en onderofficieren. De grootste bloei lag in de jaren vijftig. Men begon er een discodancing, waar heel veel mensen elkaar gevonden hebben. Ook de sectie (later afdeling) 't Gooi van de NVBS vergaderde regelmatig in Hotel Jans en hield er lezingen met dia- en filmvoorstellingen.

Hotel Jans heeft precies 100 jaar bestaan. In 1974 ging de sloophamer erin, omdat het stationsgebied totaal veranderd moest worden. Met het hotel verdween een prachtgebouw met een rijke historie. RTV Noord-Holland besteedde op 17 februari 2005 aandacht aan de historie van dit gebouw en interviewde de achterkleinzoon van de stichter van het hotel, Chris Jans die er werd geboren; hij filmde destijds de dramatische afbraak van het gebouw. Bij de sloop is weinig bewaard gebleven; een origineel bordje met de naam en “tapvergunning” en een glazen paneel met de naam Hotel Jans zijn tastbare herinneringen voor de erfgenamen.

Hotel Jans, september 1974 en na de sloop in oktober 1974. Foto's Henk Koster.


Gooitax bij de grote spoorbomen

Toen in 1933 de “Gooitax” werd opgericht, waren er ruim tien andere bedrijfjes met dezelfde bedoelingen: geld verdienen met het vervoer van mensen. Oprichter A. Hendriks startte met een nieuwe garage in de Langestraat. Later werd er een taxibedrijf aan toegevoegd. In 1938 verhuisde het gegroeide bedrijf wegens ruimtegebrek naar het pand aan de Stationsstraat en midden jaren zeventig verhuisde het bedrijf naar een industrieterrein aan de Vreelandseweg. Het daarna oude, leegstaande gebouw is in oktober 1976 door brandstichting in vlammen opgegaan.

Gooitax in de jaren zestig. Foto Streekarchief Gooi- en Vechtstreek, collectie George Seppen.


Hilversum, oktober 1976. Het leegstaande Gooitax-gebouw naast de grote spoorbomen,
dat op het punt staat te worden gesloopt, staat in brand. Foto Dick van Aggelen.


Gooitax tijdens de afbraak in november 1976. Foto Henk Koster.


Dienstwoning stationschef – Stationsplein

Directeuren en bedrijfseigenaren woonden vroeger vaak op of direct nabij hun fabriek, gebouw of werkplaats. Zo ook de stationschef van Hilversum. Direct ten noorden van het stationsgebouw aan de centrumzijde had hij zijn eigen dienstwoning. De woning is in 1964 afgebroken om plaats te maken voor het nieuwe gebouw waar onderin de rijwielstalling en bovenin een restaurant werden gehuisvest. De oude rijwielstalling tegenover het station kon hierdoor gesloopt worden.

Hilversum, 30 januari 1964. Dienstwoning stationschef, enkele maanden voor de sloop. De laatste bewoner van deze dienstwoning is vermoedelijk stationschef W.C. Palsenberg geweest. Foto Edward Bary.


Hilversum, april 1964. De dienstwoning van de stationschef Stationsplein 1a in Hilversum moest plaats maken voor een nieuw te bouwen gebouw van twee verdiepingen, met onderin een rijwielstalling en bovenin een restauratie. Hiervoor moest ook de voetgangersbrug en de stationskapper verdwijnen. Bij de sloop van het verkeershuis werd ook de VVV naar het nieuwe gebouw overgebracht, wat op zijn beurt in 1990 gesloopt werd voor de bouw van het nieuwe station. Foto's Edward Bary.


Douaneloods – Liebergerweg

Aan de losweg langs de Liebergerweg lag een douaneloods. Hier werden o.a. de producten van de NSF (Nederlandse Seintoestellen Fabriek, later Philips Telecommunicatie Industrie, PTI) in- en uitgeklaard. Het gebouw had een eigen spooraansluiting. Maakte later deel uit van Renova, een carrosseriefabriek die veel vrachtwagenopbouwen maakte, o.a. veel speciale wagens voor de omroep.

Hilversum, 17 februari 2007. Woning 31 en douaneloods. Foto Rienk Nauta.


Rooms-Katholieke Kweekschool - Oude Amersfoortseweg

In de splitsing van de spoorlijnen van Hilversum naar Amersfoort en Utrecht lag een opmerkelijk gebouwencomplex, de St. Ludgerus Kweekschool. Deze school bevond zich aan de Oude Amersfoortseweg. Sedert 1909 werden hier jongens uit vooral het noorden, oosten en midden van Nederland (het voormalige aartsbisdom Utrecht waarvan destijds deel uitmaakten de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel en Utrecht) opgeleid tot onderwijzer voor het katholiek lager onderwijs. De kwekelingen verbleven intern. In 1972 is het internaat gesloten en als internaat opgeheven. De kweekschool werd aangekocht door de Evangelische Omroep.

De St. Ludgerus Kweekschool in de splitsing van de spoorlijnen naar Amersfoort (boven in beeld) en Utrecht (onder in beeld). Het station Hilversum links buiten beeld. Het complex lag enigszins verscholen achter een ommuring en bomenrijen. De hoofdingang lag aan de Oude Amersfoortseweg. Collectie Chris van Keulen.


Gasfabriek Hilversum

Hoewel de gasfabriek van Hilversum wat verder van het station verwijderd lag, was het kenmerkende ervan, dat er een raccordementsspoor naar toe liep, dat afboog van spoor 8 via een afsluitbaar toegangshek via de Prof. Kochstraat naar het terrein van de gasfabriek liep. De fabriek werd bevoorraad met kolen die per kolenwagon vervoerd werden, eerst met een stoomloc, later met een Sik.

Hilversum, jaren dertig: een ontspoorde loc serie 1700. Fotobijschrift: "In de Prof. Kochstraat te Hilversum liep Dinsdagmorgen een locomotief, komende van de gasfabriek, uit de rails. Onder groote belangstelling van de bewoners der straat wordt de locomotief weer op haar plaats gezet." Volgens een aantekening op het knipsel stond deze loc bij het spoorwegpersoneel in Hilversum bekend als 'de Kraai'. De loc komt overigens niet van de gasfabriek maar van het slachthuis. De lijn van de gasfabriek ligt links ten opzichte van het wissel.


Prof. Kochstraat met het spoor naar de gasfabriek en het slachthuis. Prentbriefkaart collectie Ton Pruissen.


Overweg Oosterengweg

Het brinkdorp Hilversum kende enkele uitvalswegen naar de buitendorps gelegen engen. De Oosterengweg was zo’n weg. Deze kruiste de spoorlijn Hilversum – Baarn. Een eng is een hoog gelegen akker.

Overweg in de Oosterengweg, winter 1958/59. Woning 32. Gezien in de richting Utrecht. De fotograaf stond met zijn rug naar de Veneta. Foto Streekarchief Gooi- en Vechtstreek, collectie George Seppen.


Hilversum, 25 juli 1958. Woning 32 bij de overweg in de Oosterengweg, met een trein richting Baarn. In een houten aanbouw bevond zich vroeger post IV van waaruit de aansluiting naar de Koninklijke Pharmaceutische Handelsvereeniging werd bediend. In 1930 werd post IV buiten gebruik gesteld. Meer hierover in deel 6. Foto Kees van de Meene.


Overweg Soestdijkerstraatweg

De Soestdijkerstraatweg was ooit een tolweg naar Baarn en Soest en verder.

Overweg in de Soestdijkerstraatweg, jaren vijftig. Gezien vanuit de richting Baarn. Links het nieuwe haltegebouw. Meer hierover in deel 6. Foto Streekarchief Gooi- en Vechtstreek, collectie George Seppen.


Expohal - Soestdijkerstraatweg

Een opvallend bedrijf in Hilversum was het gemeentelijk sportpark, waar o.a. een paardendrafbaan was en waar eind jaren vijftig een expositiehal geplaatst werd. Deze “Expohal” was een vrijwel geheel glazen paviljoen, dat de gemeente voor 7 ton had overgenomen van de Wereldtentoonstelling in Brussel (1958) en dat de stoot moest geven tot de ontwikkeling van het sportpark als expositieoord. Het gebouw werd hier opnieuw opgebouwd en werd op 12 oktober 1960 officieel geopend door prinses Irene en burgemeester J.J.G. Boot. De beoogde ontwikkeling bleef echter uit, waardoor de hal, die overigens door de constructie met enkelglas zeer kostbaar te verwarmen was, na twintig jaar weer werd gesloopt. Veel bezoekers aan de drafbaan, de Expohal en het sportpark reisden per trein via de nabijgelegen halte Soestdijkerstraatweg, later Hilversum Sportpark. Het terrein is nu het kantorenpark Arena en het Regionaal Opleidings Centrum Amsterdam (ROC), afdeling Gooi- en Vechtstreek.

De Expohal, overgenomen van de Wereldtentoonstelling in Brussel, kort na de ingebruikname in Hilversum. Prentbriefkaart.


Hilversum, 24 februari 1974. De strakke zakelijkheid van de Expohal in gesprek met de gothische bogen van de Gooilijn. Foto Nico Spilt.


Industrialisatie in Hilversum

Hilversum was in de 19e eeuw een redelijk belangrijke fabrieksstad door de aanwezigheid van vele tapijtfabrieken, die voortkwamen uit 18e-eeuwse textielindustrie. Aan het eind van de 19e eeuw zette de eerste groei in, die vanaf ca. 1900 werd vervolgd in het gebied Over ’t Spoor, waar zich ook vele andere soorten industrie vestigden.

Eén van de bekende fabrieken was de Veneta. de Verenigde Nederlandse Tapijtfabrieken lagen langs de spoorlijn naar Baarn, in de zuidoostelijke hoek van Hilversum en tegen de Oosterengweg aan. De eerste tapijtfabriek werd hier in 1913 gebouwd voor de fa Eijlardi en Farwerck. Door fusies met diverse andere kleine tapijtfabriekjes in het centrum van Hilversum (er waren er een stuk of 25) ontstond de Veneta. Andere bekende, grote fabrieken waren de fa Keijzer met Bonaparte-tapijt en de fa Veen met Parade-tapijt.

Afbraak van de Veneta, november 1979. Foto's Henk Koster.


Polak & Schwartz werd in 1921 gevestigd langs de spoorlijn naar Baarn (Liebergerweg) als essencefabriek. Sinds 1959 International Flavors and Fragrances (IFF) - productie van geurstoffen - door een fusie met dit Amerikaanse bedrijf.

Vanaf 1905 was ook de haarden- en brandkastenfabriek van E.M. Jaarsma gevestigd. Deze fabrikant had oorspronkelijk zijn fabriek in Sneek en verplaatste zijn hele fabriek naar Hilversum, inclusief de arbeiders waarvoor hij rijen woningen langs de Liebergerweg liet bouwen. De fabriek is tegenwoordig een groot distributiecentrum van Confendex (V&D).

Ook de Nederlandse Seintoestellen Fabriek (NSF) was in Hilversum gevestigd. Deze fabriek startte in 1918 en gaf omstreeks haar hoogtepunt in 1955 aan zo'n 2500 mensen werk. De fabriek is later bekend geworden als Philips en heette later Philips Telecommunicatie Industrie.

Verder langs de spoorlijn naar Baarn nog de Mussenstraat, alwaar de Gemeentewerf (oorspronkelijk in 1916 gebouwd als farmaceutische fabriek, in 1929 door de gemeente Hilversum opgekocht) en de fa Brandsma, een verchromerij die oorspronkelijk op de Groest was gevestigd. Halverwege de Mussenstraat in de zijstraat (Arendstraat) zichtbaar de fabriek van Roter, gebouwd in 1951, nu in gebruik als onderkomen van de omroep BNN.


De geschiedenis van de Mussenstraat

Hilversum, 1924. De fabriek van de NV Koninklijke Pharmaceutische Handelsvereeniging. Tegen de linkerkant van de foto woning 32 met post IV. Op de kleurenbeelden de situatie anno 2012. De fabrieksgebouwen staan er nog steeds.

Deze fabriek werd in 1916 gebouwd aan een pad vanaf de Oosterengweg, net naast de gelijknamige overweg in de spoorlijn naar Amersfoort. De Handelsvereeniging had een medicijnfabriek in hartje Amsterdam, tussen de Looiersgracht en de Passeerdersstraat. Uitbreiding was daar niet mogelijk, maar werd gevonden in Hilversum. Daar was door de gemeente een groot stuk heide gereserveerd voor de aanleg van een industrieterrein: de strook grond tussen de spoorlijn en de Liebergerweg. Dat was slim bekeken, want in die hele strook (doorlopend tot de huidige grens van de bebouwde kom van Hilversum) konden raccordementen aangelegd worden om de verschillende fabrieken van vervoer te voorzien. Zo had de haardenfabriek van E.M. Jaarsma en bijvoorbeeld ook de essencefabriek van Polak & Schwartz (later IFF) een eigen aansluiting. Goederenvervoer was in de eerste dertig jaar van de 20ste eeuw een spoorweggebeuren; vervoer over de weg was toen nog hoofdzakelijk een kwestie van paard en wagen – alleen geschikt voor de korte afstand, dus. Op het industrieterrein hebben tientallen fabrieken gestaan. De meeste daarvan zijn inmiddels verdwenen (zoals de meeste fabrieken in Hilversum) en vervangen door woningbouw of kantoren.

De Pharmaceutische Handelsvereeniging was een vernieuwend bedrijf, o.a. verantwoordelijk voor de introductie van het tablet als nieuwe toedieningsvorm. Drijvende kracht daarachter was Dirk van Os, vanaf 1912 bedrijfsleider. De nieuwe fabriek in Hilversum moet grotendeels zijn initiatief zijn geweest. Aanleiding kan zijn geweest dat hij een machine ontwierp voor de productie van hechtpleister waarvoor in Amsterdam geen ruimte meer was. Dat spul kwam oorspronkelijk allemaal uit Duitsland, maar daar hadden ze het i.v.m. de Eerste Wereldoorlog zelf nodig. Van Os heeft het nog ver geschopt; in 1920 promoveerde hij en tussen 1925 en 1958 was hij hoogleraar Farmacie en Toxocologie in Groningen. Voor die tijd woonde hij waarschijnlijk in de directeurswoning, het vierkante huis net voor de fabriek. Ook het rijtje van vier arbeidershuisjes aan het begin van het pad, op de hoek van de Oosterengweg, hoorden bij de fabriek en werden in 1923 gebouwd. De oorspronkelijke fabriek uit 1916 is het gebouw in het midden, net voor de schoorsteen, met de drie puntdaken. De latere uitbreidingen (1917-1924) hebben allemaal sheddaken. De vierkante uitbouw is een later aangebouwde smidse.

De Koninklijke Handelsvereeniging fuseerde in de jaren ’20 enige malen tot een conglomeraat dat uiteindelijk de farmaceutische tak van de NV Kon. Gist-Brocades werd. De fabriek in Hilversum werd in 1929 gesloten, de productie verplaatst naar Meppel. De fabriek en het terrein werd gekocht door de gemeente Hilversum, die het vanaf 1930 ging gebruiken als gemeentewerf. In die tijd groeide Hilversum explosief en de gemeente had ruimte nodig voor opslag en om de vuilniswagens, straatveegmachines, rioolzuigers etc te kunnen stallen en onderhouden. Het raccordement op de foto werd in 1929/1930 afgebroken en het pad vanaf de Oosterengweg werd verbreed en rechtdoor getrokken om de gemeentewerf goed bereikbaar te maken. De nieuwe straat kreeg de naam Mussenstraat.

De luchtfoto dateert uit 1924 en toont de fabriek net na de laatste uitbreiding. Even ten noorden van de medicijnfabriek de in 1913 gebouwde tapijtfabriek van Eijlardi & Farwerck, later NV Stoomtapijtfabriek Tijmen de Wit, en vervolgens opgegaan in het fusieconglomeraat van de Veneta. Achter de fabriek wordt er net een stuk aangebouwd. Aan de overkant van de Oosterengweg loopt een hele verzameling fabrieken door in de richting van station Hilversum. Enkele tapijtfabrieken (later allemaal samengegaan in de Veneta), stofzuigerfabriek Ritsema, vitrageweverij Anlglo-Holland, essencefabriek Polak & Schwartz, en (niet meer op de foto) een metaalgieterij, kolenhandel, een steenhouwerij, haardenfabriek Jaarsma etc.

Het aardige is nu, dat de farmaceutische fabriek nagenoeg ongeschonden is gebleven. De gemeente heeft aan de werf nooit veel gedaan en de oorspronkelijke fabrieksgebouwen staan er nog steeds. De fabriek is overigens nu niet meer in gebruik als gemeentewerf; door ontbrekend onderhoud voldeed het complex niet meer aan de ARBO-eisen, en bovendien heeft de gemeente veel van de activiteiten geprivatiseerd. Het complex is nu in gebruik bij een aantal kleine bedrijfjes op het gebied van de nieuwe media. De laatste plannen zijn om het complex helemaal in de oude vorm te restaureren om onderdak te bieden aan creatieve ondernemingen, o.a. een groot bedrijf voor het ontwerpen van computergames.

Egbert Pelgrim, april 2012


Hilversum, omstreeks februari 2001. Op het rommelige en onverzorgde voorterrein staat een oude streekbus, kennelijk bedoeld om jongeren van de straat te houden. Het is een welbekende Den Oudsten-Daf MB200 uit de jaren 80 van de vorige eeuw. Decennia lang hebben deze onverwoestbare bussen het straatbeeld bepaald. In de achtergrond de vroegere directeurswoning van de fabriek. Foto Henk Koster.

Hilversum, 14 april 2012. Het complex aan de Mussenstraat is overgenomen door Spil Games, die het gaat omtoveren tot een internetcampus. Er komen honderden mensen van allerlei nationaliteiten te werken. Alle gebouwen worden gerestaureerd en er worden ook nieuwe in de oude stijl bijgebouwd. Het bedrijf zit nu nog een straat verder in de Arendstraat, in het ROTOR-gebouw, de vroegere farmaceutische fabriek Roter (zie luchtfoto uit 2012). Het is echter uit zijn jasje gegroeid en men heeft het oog laten vallen op de oude gemeentwerf. Er zit nog een klein deel van de gemeentelijke dienst in de gebouwen: de Electro Mechanische Groep. Foto's Henk Koster.


Geraadpleegde bronnen en personen

  • Met dank aan Egbert Pelgrim voor tekstbijdragen over de industrialisatie in Hilversum. Zie ook zijn bijdrage in deel 9 van dit thema.
  • Speciale dank ook aan Chris van Keulen voor zijn informaties over de St. Ludgerus Kweekschool in Hilversum en de beschikbaar gestelde luchtfoto.
  • Alle fotoleveranciers droegen bij aan de vormgeving van dit deel, waarvoor eveneens mijn dank.
  • Tenslotte werd de collectie van het Streekarchief Gooi- en Vechtstreek (SAGV) en Museum Hilversum geraadpleegd; George Seppen stelde waardevol beeldmateriaal beschikbaar.

Meer markante gebouwen in deel 11: Op en rond het stationsplein.





vorige       start       omhoog