Modellbahn im Bahnhof

Op grote Duitse stations is vaak een modelspoorweg te zien. Tijdens het wachten kun je tegen betaling treinen rondjes laten rijden. Ooit waren er bijna 40 banen, anno 2016 waren het er nog zo'n 25. Ze moeten plaats maken voor activiteiten die meer pacht opleveren.

Voor deze banen wordt materiaal van Trix Express gebruikt.

Nürnberg Hbf, 18 augustus 2005. Mein heimliches Vergnügen.

Modelbaan als speelautomaat

Op grote Duitse stations is vaak een modelspoorweg te zien. Deze banen worden sinds de jaren zestig gebouwd door de firma Werner Ehret & Co. KG uit Düsseldorf, leverancier van speelautomaten. Hans-Dieter Hoernig werkte bij dit bedrijf: hij plaatste snoep­automaten op stations, later werd hij bedrijfsleider. In zijn vrije tijd was hij modelbouwer. In overleg met zijn baas, Werner Ehret, ontwierp hij samen met een collega een kast waarin wachtende reizigers tegen betaling modeltreinen kunnen laten rondrijden.

Trix Express

De eerste baan werd gebouwd met Minitrix, maar dat was geen succes: de treinen waren te klein en ontspoorden makkelijk als iemand tegen de kast stootte. Daarom stapte men over op Trix Express, bekend van de lelijke maar robuuste rails, dikke wielen en stroomafnemers die op de rails drukken. Daardoor bleken dat treinen te zijn die lange tijd zonder toezicht kunnen rijden, zonder kapot te gaan, te ontsporen of wagens te verliezen.

Sporenplan

De banen hebben allemaal hetzelfde sporenplan, maar verder zijn ze verschillend. De basis is een landschap van de firma Noch (catalogusnummer 9957), vergroot tot 2,60 x 1,60 meter. Hierop staan de gebouwen en andere scenery. Er liggen wissels en zijsporen, maar die zijn alleen voor de sier. Op veel banen staat een hijskraan (Märklin), die rondjes draait wanneer de goederentrein rijdt. Vaak zijn er andere bewegende objecten, zoals een molen of de wieken van een helikopter.

Treinen

Er zijn vier treinen die elk een eigen traject hebben en onafhankelijk van elkaar rondjes kunnen rijden. Op de twee buitenbanen rijden een ICE (vroeger een TEE) en een D-trein (vaak getrokken door een stoomloc). Verder is er een binnenbaan in de vorm van een dubbelgevouwen 8, waarop een personentrein rijdt. En tot slot een kleine cirkel met een goederentrein. Die personentrein biedt het meeste waar voor z'n geld, de goederentrein het minste. Anno 2016 betaal je een euro voor tien rondjes met een trein naar keuze. In de begintijd was dat nog 10 Pfennig (een Duits dubbeltje).

Ouderwets analoog

Elke baan wordt vier keer per jaar gecontroleerd. Af en toe worden er treinen vervangen. Een locomotief gaat zo'n vier jaar mee en wordt daarna gereviseerd. Na een jaar of acht wordt de hele baan vervangen door een ander exemplaar. De oude baan wordt dan gerenoveerd en van nieuwe scenery voorzien. Voor de rails en treinen gebruikt men nog steeds het oude Trix Express; de firma heeft hiervan een flinke voorraad. De besturing van de treinen is en blijft ouderwets analoog. Het enige elektronische onderdeel is het kastje dat bijhoudt hoeveel rondjes de treinen gereden hebben.

Overzicht

In de jaren negentig, na de Duitse eenwording, zijn er diverse nieuwe banen bijgekomen. Tegenwoordig wil het management van stations er soms juist vanaf: een Bratwurst­stalletje levert meer pacht op dan een modelbaan. Bij het schrijven van dit artikel (april 2016) waren er ongeveer 25 banen in bedrijf.

Stations waar een modelbaan staat of heeft gestaan: Aachen, Berlin Lichtenberg en Berlin Zoo (in september 2017 is een baan op Berlin Ostbahnhof gesignaleerd), Bonn, Braunschweig, Chemnitz, Dresden Hbf, Dresden Neustadt, Düsseldorf, Duisburg, Frankfurt am Main, Gera, Hamburg Altona, Hannover, Heidelberg, Karlsruhe, Kassel, Kiel, Köln, Krefeld , Leipzig (twee banen), Lübeck, Ludwigshafen (na vernieling verdwenen, zie hieronder), München, Münster, Neuss, Nürnberg, Oberhausen, Oldenburg, Pforzheim, Rheine, Stuttgart, Wiesbaden, Wuppertal, Würzburg. Verder twee banen in thuisbasis Düsseldorf van de firma Werner Ehret: Classic Remise (vroegere locloods) en Bobbolino Kinderwelt.

Aanvullingen en correcties op dit overzicht zijn welkom!

Wat levert het op?

De firma Werner Ehret houdt zich vooral bezig met speelautomaten. De modelbanen zijn een nevenactiviteit waar men mee doorgaat zolang er belangstelling voor is. De omzet per baan bedraagt minimaal enkele duizenden euro's per jaar. Sommige banen doen het erg goed, zoals de twee in Leipzig. Maar daar zijn de huurprijzen ook hoog. Een probleem is dat het steeds lastiger wordt om aan onderdelen van Trix Express te komen. Misschien zal men een keer moeten overstappen naar Märklin. Bron: www.vdi-nachrichten.com/..., december 2014.

Vernieling in Ludwigshafen

In augustus 2020 heeft een verwarde man de modelbaan op station Ludwigshafen vernield. Dit was een van de vijf eerste banen, 51 jaar oud. Ook de Trix Express Weltkugel, de wereldbol waar een Minitrix-treintje omheen reed, is onherstelbaar beschadigd. De schade was zo groot dat de exploitant er vanaf zag om deze baan te repareren. De restanten zijn overgedragen aan het Trix-museum in Waldfeucht, dat van plan is de baan weer te herstellen. Bron: Trix Express Magazine, december 2020.

Bimbobox

Er zijn ook andere banen geweest; zo heeft in Nürnberg een automaat van Fleischmann gestaan. Zie ook de banen in Strasshof en Kopenhagen verderop. De modelbaan­automaat van Werner Ehret heeft het niet tot exportproduct gebracht; pogingen in Oostenrijk zijn mislukt. Een andere Duitse automaat, de Bimbobox, heeft wel de sprong naar het buitenland gemaakt. Je zag die vroeger vaak in V&D staan: kasten met musicerende en bewegende aapjes.

Rheine, 10 september 1977. Opvallend is hier het tweerailsysteem in plaats van het gebruikelijke drierailsysteem van Trix Express. Bovenin hangt een wereldbol waarop een Minitrix-treintje rijdt. Zo had of heeft elke baan weer andere details. Er zijn banen geweest met een extra spoor waarop een Schienenzeppelin van Märklin reed.

Mönchengladbach Hbf, 10 april 2010. Zie de dikke wielen van de stoomloc, een model uit de jaren zestig dat inmiddels tienduizenden kilometers zal hebben afgelegd. Links een Märklinsein gemonteerd op een plug, zodat het sein makkelijk te verwisselen is. De wissels liggen er voor de sier, de treinen kunnen niet van baan wisselen.

Nürnberg Hbf, 18 augustus 2005. Alle banen hebben hetzelfde sporenplan, maar de aankleding is elke keer anders.

Nürnberg Hbf, 18 augustus 2005. Ook de treinen kunnen per baan verschillen, hoewel er op de buitenbaan doorgaans een ICE-treinstel rijdt (op vroegere banen was dat een TEE met een E03-loc). De D-trein wordt vaak nog getrokken door een stoomloc. Zie ook het reclamebord van Werner Ehret, leverancier van speelautomaten.

Frankfurt Hbf, 27 augustus 2012. Tegenwoordig betaal je een euro voor tien rondjes. Hoewel er voor elke trein een draaiknop is, kun je de snelheid niet zelf regelen.

Dresden Hbf, 11 augustus 2016. Foto Etienne Blaas.

Duisburg Hbf, 24 september 2016. Door de spiegels lijkt de baan veel groter. Foto Etienne Blaas.

Berlin Ostbahnhof, 17 september 2017. Foto Arthur Weber.

Leipzig Hbf, 12 september 2018. Op dit station staan twee modelbanen. De sporenplannen zijn bij alle banen gelijk, maar de aankleding en de treinen verschillen.

Dresden Hbf, 13 september 2018. Ook op Dresden Neustadt zou er een staan, maar dat heb ik niet kunnen controleren.

Trix Express Weltkugel of Trix Express Globus. Een wereldbol waar een treintje van Minitrix (schaal 1:160) omheen reed. Deze zag je in modeltreinwinkels, maar ik herinner me zo'n bol ook van de winkel van Neeteson aan de Jacob van Campenlaan in Hilversum, een drogist annex fotozaak. Bron: YouTube.

Trix Express presenteerde in 1935 haar eerste modelspoorbaan op schaal OO (later HO genoemd, behalve in de Angelsakische wereld). In 1938 moest de joodse eigenaar van deze fabriek, Stephan Bing, naar Engeland vluchten. Daar begon hij een nieuwe fabriek. In Engeland werden de modellen verkocht onder de naam Trix Twin Railway. De beide fabrieken, in Duitsland en Engeland, zorgden ervoor dat hun systemen op elkaar aangesloten konden worden, hoewel ze elk hun eigen markt bedienden.

Trix werkte met een drierailsysteem en de treinen reden op wisselstroom, net als Märklin. Het verschil was dat de beide buitenste rails van elkaar geïsoleerd waren, waardoor het mogelijk was om twee treinen onafhankelijk van elkaar op dezelfde baan te laten rijden (vandaar het woord Twin van de Engelse versie).

Om de treinen van rijrichting te laten veranderen, zat in de locomo­tieven een omschakelrelais. Terwijl Märklin voor het omschakelen werkte met overspanning, gebruikte Trix onderspanning: het relais reageerde als er geen spanning op de rails stond. Als de regelknop van de transformator op 0 stond, bleef er op de baan 3 volt staan. Genoeg om het omschakelrelais vast te houden en de lichten van de trein te laten branden. Pas als de spanning met een knop helemaal van de baan werd gehaald, schakelde het relais en veranderde de rijrichting.

Na de oorlog schakelde Trix over op gelijkstroom, waardoor het ingewikkelde omschakelrelais kon vervallen. De dikke wielen, die niet op andere merken pasten, bleven echter gehandhaafd. Halverwege de jaren zestig schakelde Trix over op het gebruikelijke tweerailsysteem met normale wielen. De naam van dat systeem is Trix International, later Trix HO. Gedurende een aantal jaren bleef ook Trix Express in productie.

Trix Twin Railway. Permanent Way Manual. Layout and Operation of Model Railways by Henry Greenly. Trix Ltd., London. Eighteenth edition, April 1955 (first published 1937).

Trix 1:90. Handboek van het spoorwegbedrijf. Een uitgave van Trix (Vereinigte Spielwarenfabriken Ernst Voelk K.G., Nürnberg). Vertaald en bewerkt door A. Stolk. Tweede druk, ca. 1964.

Trix Express 1935-1997. De geschiedenis van Trix, opgeschreven door E. Esmeijer. Uitgegeven door de Stichting Trix Express in 1998.

Catalogus 1963 van Trix Express. Nieuw is het model van de Nederlandse Hondekop. Dit is ook verkrijgbaar voor tweerail gelijkstroom en voor het wisselstroomsysteem van Märklin. En voor wie dat leuk vindt: ook in het rood. Minitrix bestond toen ook al, maar dat waren motorloze modellen schaal 1:180. Pas enkele jaren later werd schaal N (1:160) ingevoerd en kwamen er ook bijbehorende rails op de markt.

Zie ook Modellbahn im Bahnhof.

vorige       start       omhoog