Stoom in Frankrijk

In september 1970 bezocht ik Frans Vlaanderen. Net op tijd om daar het staartje van het stoomtijdperk mee te maken. De beroemde Pacifics die kort daarvoor nog de boottreinen uit Calais en Boulogne trokken, stonden reeds weg te roesten in de depots, maar de Amerikaanse Mikado's type 141R konden nog niet worden gemist. Ook bezocht ik Parijs, waar in het voorstadsverkeer nog trek-duwtreinen met stoom reden, en het depot Le Mans, waar ook nog enig gesis te horen was. In 1973 zag ik in het Saargebied voor het laatst Franse stoom in de normale dienst.

Mikado's 141R

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is een groot deel van het materieel van de Franse spoorwegen verwoest. Om snel het tekort aan locomotieven te verminderen, werd er een grote bestelling geplaatst bij Amerikaanse en Canadese fabrieken. Deze konden een wat verouderd Amerikaans ontwerp leveren, dat geschikt was voor de Franse spoorlijnen. Dit waren de Mikado's (asopstelling 1'D1') van de serie 141R. Het waren, vergeleken met de roemruchte Franse compoundlocomotieven, eenvoudige machines. Bijna de helft daarvan is later omgebouwd op oliestook.

De locs werden tussen 1945 en 1947 afgeleverd. Van de 1340 bestelde locs hebben er 17 nooit dienst­gedaan. Eén loc viel in de haven van Marseille uit de takels, en 16 andere locs liggen ergens op de bodem van de oceaan. Deze locs stonden op het schip Belpamele, dat op 13 april 1947 verging. Het is dus in principe nog mogelijk om het handjevol bewaard gebleven 141R's uit te breiden...

Wimille Wimereux, 22 september 1970. Loc 141R 476 vertrekt met een trein naar Calais.

Wimille Wimereux, 22 september 1970. Il est formellement interdit de traverser les voies.

Wimille Wimereux, 22 september 1970. Klassieke armseinen bij Poste X. Zie Beveiliging bij de SNCF.

Wimereux, 24 augustus 1970. Een 141R met een trein van Boulogne naar Calais. De trein is om 11:53 vertrokken uit Boulogne Maritime (in de achtergrond). Enkele weken later kwam er een eind aan de met stoom getrokken passagierstreinen op dit traject. Foto Keith Chester, collectie Nico Spilt.

Depot Boulogne, 23 september 1970. Stoomkraan GV 15 n4 krijgt een onderhoudsbeurt. GV staat voor grue à vapeur: stoomkraan. Tweede foto: locs serie 141R wachtend op hun volgende dienst.

Depot Boulogne, 23 september 1970. Tenderloc 050TQ 20

Depot Boulogne, 23 september 1970. Loc 141R 476, rechts tenderloc 050TQ 25.

Loc 141R 338 met een autoslaaptrein van Engeland naar Parijs, kort na vertrek uit Boulogne Maritime op 23 september 1970. Vanaf Amiens neemt een e-loc de trein over.

Boulogne, 23 september 1970. Loc 141R 505 vertrekt met een goederentrein.

Calais Ville, 24 september 1970. Een 141R wordt beladen met kolen.

Calais Ville, 24 september 1970. Vertrek van een loctrein bestaande uit 141R 568, 674 en 476. Het sein op de foto linksonder staat op veilig: het paarse vierkant ("carré violet") is evenwijdig aan het spoor gedraaid. Op de foto daarnaast staat het sein inmiddels op onveilig. Tussen de rails is een krokodil te zien.

Depot Calais, 24 september 1970. Afgevoerde locs 231K 27 en 231G 81. Dit zijn Pacifics die voor de PLM zijn gebouwd en jaren later door André Chapelon zijn verbeterd. Tot in 1969 deden de locs dienst, onder andere voor boottreinen tussen Londen en Parijs (Flèche d'Or, Golden Arrow). Er zijn verschillende locs bewaard gebleven, waaronder de 231K 22 die in 1970 naar Engeland is gegaan.

Depot Calais, 24 september 1970. Afgevoerde loc 040D 496, een Pruisische G8'.

Hazebrouck, 25 september 1970. Loc 141R 151 vertrekt met een goederentrein.

Dunkerque, 25 september 1970. Ik was hier om stoomtreinen te fotograferen, maar dit plaatje vanuit mijn hotelkamer moest natuurlijk wel worden gemaakt. Lichtschip "BF6" (BF = Bateau-feu). Op de zijkant staat met grote letters "Dyck". Dat is niet de naam van het schip, maar een aanduiding van de plaats waar het schip voor anker ging. Een andere ankerplaats was Sandettie. Het schip is gebouwd in 1948 en deed dienst tot 1989. Het is nu eigendom van Musée Portuaire Dunkerque.

Coudekerque, 25 september 1970. Loc 3.1192 van de Franse "Nord" in originele staat hersteld, bestemd voor het in Mulhouse te vestigen spoorwegmuseum.

Ermont-Eaubonne, 26 september 1970. Details van tenderloc 141TC 42, waaronder de automatische koppeling type Willison.

Ermont-Eaubonne, 26 september 1970. Tenderloc 141TC 54 met een trek-duwtrein op de lijn Valmondois-Paris Nord. Deze locomotieven zijn in 1932 gebouwd in opdracht van de Chemins du Fer du Nord. De 72 machines waren ondergebracht in de serie 4.200. Tot in de jaren zeventig hebben ze dienst­gedaan op de Parijse voorstadslijnen.

Paris, Gare du Nord, 26 september 1970. Vertrek van een voorstadstrein met loc 141TC 4.

De voor het Franse spoorwegmuseum bestemde lok 241P 17 poseert in depot Le Mans, 26 september 1970. Van deze uit 1948 stammende viercylinder-compoundlocomotieven zijn er 35 gebouwd (omgebouwde 241C). In 2011 heeft zich in deze loc een explosie voorgedaan waarbij enkele zwaargewonden zijn gevallen. www.creusot-infos.com/...

Depot Le Mans, 26 september 1970. Afgevoerde locs 040TA 93 en 241P 13.

Le Mans, 26 september 1970. Oliegestookte loc 141R 1317. Erachter hangt een energiewagen, waar ik helaas geen foto van heb gemaakt.

Le Mans, 26 september 1970. Een 141R als stationaire stoomketel. De stoom van deze ketel werd gebruikt om stookolie voor te verwarmen.

Frankrijk, 17 oktober 1946. SNCF-loc van de serie 241A, een sneltreinloc met vier drijfassen. De foto is gemaakt tijdens de overbrenging van een aantal Zwitserse locs naar Nederland. Bekijk alle foto's. Foto F. Schneeberger, collectie Eelco Storm.

Lille, juni 1952. Een in 1915 door Beyer Peacock gebouwde stoomloc die eigenlijk bestemd was voor de NS (serie 6000), maar die door het leger werd gevorderd en in Frankrijk terecht kwam. Daar deed ze tot 1954 dienst bij de Nord en de SNCF. Foto A.E. Durrant, collectie Eelco Storm.

Sarreguemines, 17 augustus 1973. Een blik op het depot, met een aantal locs serie 141R en een slooploc type 140C.

Sarreguemines, 17 augustus 1973. Loc 141R 420 in dubbeltractie met een andere 141R voor een lange goederentrein. Merk op dat de trein rechts rijdt, wat in de Elzas gebruikelijk is. In de rest van Frankrijk rijden de treinen links. Op de tweede foto rechts de spoorlijn naar Saarbrücken, waarop toen nog trek-duwstoomtreinen dienst deden. Loc 141R 420 reed in 1974 de laatste officiële stoomtrein bij de SNCF. De loc is bewaard gebleven, en is in 1989 ook in Nederland geweest (zie foto's hieronder).

Utrecht, 6 juli 1989. Loc 141R 420 vertrekt voor een rondrit in het kader van het jubileum NS 150.

Louroux de Bouble, aan een spoorlijn in het midden van Frankrijk. In de zomer rijden hier stoomtreinen. Rechts een wachterswoning, nu in gebruik als normale woning.

Glaskunstwerk gemaakt door Henk Jaro, op basis van de door hem gemaakte foto. Rechtsonder staat het nummer van de spoorwoning: PN 243. Henk licht toe: "Het is een werkstuk met hele fijne glaspigmenten opgebracht en telkens weer in de oven gegaan. Dat heet fusen of glasversmelten. Brandschilderen is weer een andere techniek, die je meer in kerken kunt bewonderen. Ik denk dat ik er bijna drie maanden aan gewerkt heb. Maar de details moesten dan ook goed zijn.">

Louroux de Bouble, 24 juli 2010. Loc 141R 840 van L'Amicale des Anciens et Amis de la Traction à Vapeur in actie op de lijn Montluçon - Clermont-Ferrand. Foto's Henk Jaro. www.141r840.com

Mulhouse, Cité du Train, 10 juli 2007. Overdreven glimmend gepoetste 141R 1187. Duidelijk zichtbaar zijn de boxpok-wielen die veel locs van dit type hebben gehad. "Boxpok" is afgeleid van de Engelse woorden "box" en "spoke". Dit soort wielen werd veel toegepast op Amerikaanse, Russische en Japanse locomotieven. Deze uit één stuk gegoten wielen zijn lichter en sterker dan de gebruikelijke spaakwielen. Een ander voordeel is dat de wielbanden beter worden ondersteund. De wielen zijn geschikt voor zwaardere aslasten en hogere snelheden. Boxpok-wielen zijn wel duurder dan spaakwielen. Ook enige Oost-Duitse locs van de Baureihe 01.5 hebben boxpok-wielen gehad. Deze waren echter van slechte kwaliteit en zijn op den duur vervangen door versterkte spaakwielen.

Motorloos model van Atlas op schaal h0 van een 141R.

Loc 231E 41 met le Flèche-d'Or, de luxe boottrein tussen Parijs en Londen.

Calais, 15 september 1966. Loc 231G 131 met de Flèche-d'Or. Collectie Mike Morant.

Brixton, 1954. Loc 35027, een Bulleid Pacific, met de Golden Arrow. Collectie Nico Spilt.

Mulhouse, Cité du Train, 10 juli 2007. Loc 230D 9 'Dunkerque' (ex-Nord 3521) uit 1907. Ook deze loc zal menigmaal een boottrein naar Parijs hebben gebracht. Nu staat ze in het Franse spoorwegmuseum.

Calais, 24 september 1970 (foto Nico Spilt) en 10 augustus 2011 (foto Aad de Meij).
N.B. Je kon het Kanaal vroeger ook oversteken per hovercraft.

Anduze, augustus 1991. Stoomloc 140C 27.

Rupperswil, 19 juni 2005. SNCF-loc 241A 65, gefotografeerd door André Brauns.

Boottreinen en spoorferry's

_{Calais Maritime in 1952, geschilderd door Terence Cuneo.}

Spoorwegaffiches als scheepvaartaffiches

Sommige spoorwegaffiches zijn ook scheepvaartaffiches. Midden 19e eeuw ontstonden er boottreinen in aansluiting op veerdiensten, die soms speciaal waren opgericht door spoorwegmaatschappijen. Beide vervoermiddelen vulden elkaar aan met een directe overstap op de kade. Boottreinen boden aansluiting op korte oversteken van en naar Engeland of Scandinavië, maar evengoed op de grote oceaanlijnen naar andere werelddelen. Een speciaal geval was de spoorferry, waar de trein op en af kon rijden voor een ononderbroken reiservaring. Boottreinen hebben enkele van de meest geslaagde spoorwegaffiches opgeleverd.

Lees het artikel op retours.eu door Arjan den Boer, 30 juli 2022.

Een symfonie van Arthur Honegger uit 1923, gelardeerd met beelden van SNCF 231G 558 in actie.

Neue Dampflokomotiven in Europa. Hanns Stockklausner. Verlagsbuchhandlung Natur und Technik. Wien, 1951. Schriftenreihe "Schienenverkehr" Heft 3.

Boekje met een overzicht van de nieuwe stoomlocomotieven die kort na de Tweede Wereld­oorlog in verschillende Europese landen zijn gebouwd of ingevoerd: België, Duitsland (westelijke zone), Frankrijk, Groot-Brittannië, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Polen, Tsjecho­slowakije en Hongarije.

Scan van het boekje (pdf). De Franse locomotieven, waaronder de 150X (Baureihe 44) en de Amerikaanse serie 141R, zijn beschreven vanaf blz. 15.

The Golden Arrow. A. Hasenson. Howard Baker, London, 1970. ISBN 0093048106.

Boek over de beroemde verbinding tussen London-Victoria en Paris-Nord, met een oversteek per veerboot over het Kanaal tussen Dover en Calais. In Engeland heette de trein Golden Arrow, in Frankrijk Flèche d'Or. De treinen reden van 1929 tot september 1972, met een onderbreking tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Last steam locomotives of France. Yves Broncard. Ian Allan Ltd., 1977. ISBN 0711007241.

Fotoboek (zwart-wit) waarin een beeld wordt geschetst van de laatste jaren van de stoom­locomotief in Frankrijk.

Steam on the S.N.C.F. Peter. F. Winding. D. Bradford Barton Ltd., 1976. ISBN 0851532470. Beschrijvingen en zwart-witfoto's van Franse stoomlocomotieven in de periode 1949-1969.

l'Age dur Fer 2. Le Nord. 1930-1965. Les grandes années du Rail français avec les Archives de Ton Pruissen. La Régordane, 2001. (dvd)

Franse stoomtractie op de lijnen van Le Nord, waaronder de boottreinen naar Engeland: la Flèche-d'Or (aan de andere kant van het Kanaal Golden Arrow). 52 minuten beeldmateriaal bezorgd door de meesterhanden van Ton Pruissen.

vorige       start       omhoog