Nederlands-Indië

In de koloniale tijd, toen Indonesië nog Nederlands-Indië heette, is door de Nederlanders een flink spoorwegnet aangelegd. Dat was natuurlijk niet omdat ze de plaatselijke bevolking een plezier wilden doen, maar om de koloniale producten zo znel mogelijk het land uit te krijgen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is Nederlands-Indië bezet geweest door Japan. Na de oorlog probeerde Nederland, onder het motto "Indië verloren, rampspoed geboren", het land weer terug te veroveren. Aan herstel van het tijdens de oorlog beschadigde spoorwegnet kwam men tijdens deze "politionele acties" niet toe. Ook na de Indonesische bevrijding kreeg het spoorwegnet weinig aandacht. Er zijn nog wel veel restanten te vinden en hier en daar rijden ook nog treinen.

Medan, Sumatra, 15 maart 2008. Restanten van de Nederlandse koloniale nalatenschap. Foto Adriaan Pothuizen.

Interieur van een rijtuig voor de stadstram van Soerabaja, eerste klasse met houten banken. Deze trams zijn in de fabriek in Hannover op één montagelijn samen gebouwd met de Haagse serie 280–289. Ze hadden dezelfde trucks (op 1067 mm) en dezelfde electrische installatie. Ook de kleur was dezelfde als in Den Haag. Ontwerper van de Soerabajase wagens was de toenmalige chef werkplaats van de HTM. Fabrieksfoto 1011, Hannoversche Waggonfabrik, circa 1924.

Een locomotief bestemd voor de Staatsspoorwegen in Nederlands-Indië, omstreeks 1900.

Tandjungkarang (Zuid-Sumatra), 1915. Locomotievenloods van de Nederlands-Indische Staatsspoorwegen met drie locomotieven, waaronder loc 307. De man in het witte pak is Ing. David Kip, met rechts naast hem zijn Javaanse stoker. De andere mannen zijn leden van een ingehuurde ploeg spoorwegarbeiders uit Tandjungkarang. Foto uit het familiearchief van Hans Maassen, kleinzoon van David Kip.

Hans Maassen schreef naar aanleiding van deze foto het volgende: "De man rechts van mijn grootvader is zijn Javaanse stoker en duvelstoejager, die jaren lang op allerlei plaatsen waar spoorwegen aangelegd werden lief en leed met hem en de familie deelde. Mijn grootvader was eerst machinist bij de Staatsspoorwegen, depot Arnhem. Hij was een zeer intelligente jongeman en had in die tijd al twee patenten op zijn naam, of liever de "Staats" had die, want zij betaalden het patentrecht. Omstreeks de eeuwwisseling had hij alles bereikt wat er in Nederland met een lagere schoolopleiding te bereiken was. Hij was al op jonge leeftijd machinist en zonder "Delft" zou hij nooit veel verder komen. In het toenmalige Nederlands-Indië leken meer kansen te liggen; dus reageerde hij op een advertentie van de Ned. Indische Staatsspoorwegen. Hij ging daar naar de avondschool om opgeleid te worden tot opzichter/uitvoerder bij de aanleg van nieuwe spoorwegen. In 20 jaar is de familie zeven keer verhuisd, steeds naar een andere locatie vanwaar een nieuwe lijn aangelegd werd. Na een paar jaar werd hij ingenieur. Hij overleed in 1919 aan de typhus tijdens de aanleg van de spoorlijn Tandjungkarang-Palembang in Zuid-Sumatra.

Tijdens een vakantie in 1996 hebben mijn vrouw en ik die streek bezocht. De locloods is jammer genoeg niet meer aanwezig in Tandjungkarang. Er staat nu een lelijke plaatijzeren loods. Wel heb ik daar de ruïne van een draaischijf gevonden. Tussen Palembang en Tandjungkarang rijdt maar eenmaal per dag een trein. Dat heeft niets met de vraag naar spoorvervoer te maken; die is veel groter. De Indonesiërs hebben na ons vertrek de spoorwegen schandelijk verwaarloosd. Slechts de lijnen tussen de grote steden worden nog sporadisch bereden, meestal niet meer dan twee of drie ritten per lijn per dag. Soms loopt een autoweg - vrijwel steeds een soort B-weg die met 120 km per uur bereden wordt (ook in de dorpen!) - parallel aan een half ondergegroeide spoorlijn met roestige rails en verrotte bielzen. En dan te bedenken wat een prachtig dicht spoorwegnet (vooral op Java) wij daar indertijd achterlieten. Wat ze daar een spoorwegmuseum noemen is in feite altijd een vervallen en verroeste oudijzertroep met een bordje 'museum' erbij. De enige gave Indonesische stoomlocomotief, de Bergkoningin, staat in het Nederlands Spoorwegmuseum in Utrecht."

Uit "100 Jahre Deutsche Eisenbahnen, 83 Jahre Schwartzkopff", 1935.

Utrecht, 17 augustus 2007. Het is altijd leuk om even rond te lopen op de Pasar Perron, tussen de mensen die hun handel hebben opgetast tussen de museumstukken. En niet te vergeten de kraampjes waar je lekker eten kunt kopen. Op het Nederlandse koloniale verleden valt terecht veel kritiek te leveren, maar wij hebben ze wel lekker leren koken, dankzij onze Conimex-specerijen uit Baarn.

Bergkoningin (Sri Gunung)

Spoorwegmuseum, 21 augustus 1993. De "Bergkoningin" (Sri Gunung), hier een beetje verstopt achter de koopwaar van een Indonesische Pasar, maar tegenwoordig bijna helemaal niet meer te zien. Net als de 6317 is ze nu ingemetseld in een kermisattractie.

Spoorwegmuseum, 16 november 2016. De "Bergkoningin", door Werkspoor gebouwd voor de Staatsspoorwegen in Nederlands-Indië. Naast de tender van deze loc staat de vroegere ketel van loc 3737. Gefotografeerd tijdens een bezoek aan de catacomben van het Spoorwegmuseum in 2016.

Treinseinbeelden

Spoorwegmuseum, 16 november 2016. Achter de twee halve maantjes voorop zitten een rode en een groene schijf ('s nachts een rood en een groen glas). Ook achter de Mickey Mouse-oren bovenop zitten een rode en een groene schijf ('s nachts een rood en een groen glas). Midden op de bufferbalk kon ook nog een lantaarn staan met gekleurde glazen. Met deze schijven en lampen (ook op de achterzijde van de trein) konden allerlei boodschappen worden doorgegeven aan het personeel langs de baan. Meer over Indonesische treinseinbeelden.

Rijtuigen voor Indonesië

Scans uit de catalogus van Beijnes uit 1955. Meer informatie over deze rijtuigen is welkom!

DYNLW-1 uit 1921 (DYN = Dynamometerrijtuig, L = vacuümrem, W = Westinghouse-rem). De meetapparatuur is geleverd door Alfred J. Amsler & Co uit Zwitserland, en de elektrische installatie door Siemens & Halske. Dit meetrijtuig is bewaard gebleven bij Manggarai Carriage Works in Jakarta.

Salonrijtuig voor de sultan van Assahan uit 1915. Daaronder het interieur van het salonrijtuig voor de sultan van Langkat en Serdang uit 1901. De meeste sultans uit Deli (op Sumatra) hadden een eigen salonrijtuig.

Motorrijtuig met bagage-afdeling voor de Electrische Staatsspoorwegen op Java. Deze serie bestond uit acht exemplaren, nummers 201-208. Ze deden vanaf 1927 dienst op de elektrische lijnen rond Batavia.

Restauratierijtuig voor de spoorwegen op Java.

Slaaprijtuig voor de Djawatan Kereta Api van de serie SCGL-9000 (S = slaaprijtuig, C = derde klas, G = met gangpad, L = vacuümrem). Ze zijn gebouwd in de jaren dertig als onderdeel van het moderniseringsprogramma van de SS. Er bestaan er nog twee die als "Djoko Kendil" worden ingezet als speciale trein die gecharterd kan worden.

Coupé en douche van een slaaprijtuig derde klas.

Rijtuig derde klas voor de Djawatan Kereta Api, nummer CL-9230. Beijnes heeft 88 van deze rijtuigen gebouwd. Ze waren besteld in 1952 en zijn afgeleverd tussen 1953 en 1955. Werkspoor bouwde ook 43 van deze rijtuigen.

Rijtuig derde klas voor de Djawatan Kereta Api, nummer CL-8567. In 1950 zijn 100 van deze rijtuigen gebouwd door Werkspoor, Beijnes en Allan. Ze kwamen in 1952-53 in dienst. Ze werden ook wel pasar-rijtuigen genoemd (pasar = markt).

Begemann-brug

Madurodam, 15 oktober 2014. Het treinstel mat.'46 reed tijdelijk weer door Madurodam en passeert hier de Begemann-brug. Dit 5,6 meter lange model is gebaseerd op de enkelsporige brug die voor de SS in Java is gebouwd over de Kali Progo. Begemann uit Helmond is de bouwer van zowel de echte brug als van het model.

Sporen van Smaragd

Utrecht, 15 augustus 2017. Het Spoorwegmuseum stond in het teken van de spoorwegen in Nederlands-Indië. Ik woonde een presentatie bij van Michiel van Ballegooijen de Jong, auteur van diverse boeken over dit onderwerp. Ook waren er allerlei modellen te zien tijdens de tentoonstelling "Sporen van Smaragd". Daar heb ik foto's van gemaakt die ik nog een keer zal uitzoeken om op mijn site te laten zien. Zie ook het gelijknamige boek, verderop.

Een tropische mars

De S.S. Marsch, in 1925 gecomponeerd door G.L. Touset voor het 50-jarig jubileum van de Staatsspoor- en Tramwegen in Nederlandsch-Indië. Collectie Eelco Storm. Hoorbaar gemaakt door Matthijs Hulleman.

De elektrische stadstrams op Java. Door H.J.A. Duparc. Uitg. Wyt, Rotterdam 1972. ISBN 906007582X. Deel 9 van de serie Trams en tramlijnen.

Eerder dan in Nederland reden ook in het toenmalige Batavia al elektrische trams. Vanaf 1899 kende deze stad dit railvervoermiddel. Ook Surabaia had jarenlang een elektrische tram, die er echter nooit in is geslaagd de stoomtram te verdrijven, zodat beide tractievormen decennia lang tesamen voorkwamen. De heer H.J.A. Duparc, die beide bedrijven van dichtbij meemaakte, neemt de lezer mee naar de statige lanen van Weltevreden, de tuinen van Simpang, de pasars van Djakarta-Kotta en al die andere plaatsen waar de "trem listrik" opereerde.

De 'Bergkoningin' en de spoorwegen in Nederlands-Indië 1862-1949. Door ir. E. Krijthe. Uitgegeven door het Nederlands Spoorwegmuseum, Utrecht 1983. Dit boekje verscheen naar aanleiding van de komst van de 'Bergkoningin' naar het Spoorwegmuseum. Dit is de bijnaam van een door Werkspoor gebouwde gelede smalspoorstoomlocomotief, die in 1928 in dienst kwam bij de Staatsspoorwegen in Nederlands-Indië. In 1981 werd deze loc geschonken aan het Spoorwegmuseum. Inmiddels is deze loc weggewerkt in een attractie en daardoor bijna niet te zien.

In het boekje wordt ook ingegaan op de geschiedenis van de spoorwegen in Nederlands-Indië tot het jaar 1949, toen het land onafhankelijk werd. Met veel oude foto's en twee losse spoorwegkaarten.

Stations en spoorbruggen op Sumatra. 1876-1941. Michiel van Ballegoijen de Jong. De Bataafsche Leeuw, Amsterdam 2001. ISBN 9067075124. Deel 32 in de boekenreeks van de NVBS. Tijdens een tentoonstelling in Amsterdam, begin 2006, werd dit dikke boek voor een vriendelijk prijsje verkocht.

Van dezelfde auteur, in NVBS-kringen zeer bekend, verscheen in 1993 het boek Spoorwegstations op Java.

Sporen van smaragd. Per trein door Nederlands-Indië 1867-1949. Uitgegeven door WBooks in samenwerking met het Spoorwegmuseum. Dit ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in 2017. Tekst en samenstelling Evelien Pieterse. ISBN 9789462582118.

Het was toen 150 jaar geleden dat de eerste trein in Indonesië reed tussen Semarang en Tangoeng op Java. Er werden ook diverse presentaties gegeven in het museum, onder andere door Michiel van Ballegoijen de Jong.

Der Bau von Mallet-Lokomotiven für Java bei Hanomag, 1923. Ton Pruissen. Deutsche Gesellschaft für Eisenbahngeschichte (DGEG), 2016. ISBN 9783936619041.

Building Mallets for Java at the Hanomag Works, Germany, 1923. De bouw van Mallet-locomotieven voor Java bij Hanomag, Hannover, 1923. (Drietalig boek.)

Ton Pruissen is bekend van zijn films en dvd's, maar er is nu ook een boek van hem verschenen. Lang geleden, in zijn studententijd, kreeg hij door een toeval een grote verzameling albums in bezit met foto's die in opdracht van Hanomag (Hannoversche Machinenfabrik) zijn gemaakt. In een van die albums is de bouw te volgen van Mallet-locomotieven voor de spoorwegen op Java. Deze foto's zijn in dit boek gereproduceerd. Bovendien zijn er toelichtende teksten opgenomen over Hanomag, over de spoorwegen in Nederlands-Indië, en natuurlijk over de Mallets zelf. Alle teksten en fotobijschriften in dit bijzondere boek zijn in drie talen: Duits, Engels en Nederlands.

Zie ook:

vorige start omhoog