Mat. '24 (Blokkendozen)

De eerste elektrische treinen van de NS bestonden uit materieel '24. Hun bijnaam Blokkendoos ligt voor de hand. Er waren allerlei varianten: motorrijtuigen, tussenrijtuigen, stuurstandrijtuigen, alle met diverse interieurs. Deze rijtuigen konden in elke gewenste combinatie aan elkaar worden gekoppeld, omdat ze van normale buffers en koppelingen waren voorzien. Er werd ook wel ander materieel aan deze treinen gekoppeld, zoals restauratierijtuigen. In de Tweede Wereldoorlog deden de motorrijtuigen zelfs dienst als trekkracht voor goederentreinen.

Nummering

In 1937 voerde NS een systeem van treinstelnummers in. Materieel '24 reed in wisselende samenstellingen en kreeg daarom geen treinstelnummers; de rijtuigen hadden elk een eigen nummer. Series 9000, 9100, 9400: motorrijtuigen. Serie 8100: stuurstandrijtuigen. Serie 8500: tussenrijtuigen. Serie 9200: tot motorpostrijtuigen (mP) verbouwde motorrijtuigen, serie 9300: tot motorkonvooiwagens (mK) verbouwde motorrijtuigen. Het materieel op de Hofpleinlijn (geen mat.'24) had nummers in de series 8000 en 9900.

Andere bestemmingen

Met de komst van de elektrische stroomlijntreinstellen verdwenen de Blokkendozen geleidelijk uit het reizigersvervoer. Veel materieel kreeg daarna een andere bestemming. Zo werden diverse motorrijtuigen omgebouwd tot motorposten: ze kregen een tweede machinistencabine (die van een collega werd afgezaagd) en extra schuifdeuren. Verschillende motorposten hebben daana nog een derde leven gekend als proefrijtuig of als instructiemotorwagen voor nieuwe machinisten.

Ook de motorloze rijtuigen kregen een andere bestemming. Een groot deel werd aangepast voor de dienst in getrokken treinen. Andere werden omgebouwd tot bijvoorbeeld bovenleidingmontagewagen.

Bewaard gebleven blokkendozen
Het Spoorwegmuseum bezit een driedelig blokkendoosstel, dat onder andere als Heimwee Express is ingezet.

Ook bewaard is motorrijtuig mC 9002 "Jaap", in 1980 vernoemd naar de groepschef gronddienst te Eindhoven: Jaap Mol. Dit motorrijtuig deed tot 1967 dienst als motordienstwagen mDW 169306. Van 1968 tot 1981 deed het dienst als wegleervoertuig voor nieuwe machinisten. Later is het geadopteerd door personeel van de werkplaats Haarlem. In 2021 is Jaap overgedragen aan de Stichting 2454 CREW.

Motorrijtuig Jules is dankzij de Stibans bewaard gebleven. Tegenwoordig staat Jules bij een partycentrum op het terrein van de vroegere wagenwerkplaats in Amersfoort. Jules is niet dienstvaardig.

Rijtuig NS B7501 (vanaf 1925 in dienst onder nummer B8503, afgevoerd in 1948). Rijtuig NS C8502 (na 1935: C8108, na 1955: B5212, afgevoerd in 1982). Fabrieksfoto's Hannoversche Waggonfabrik, circa 1924. Foto's collectie Nico Spilt.

Advertentie van Heemaf in "De Ingenieur", 1932.

Hilversum, 31 mei 1946. De eerste naoorlogse elektrische trein naar Amersfoort. De feesttrein is getooid met de stadswapens van Amersfoort en Amsterdam. Foto gemaakt door mijn grootvader N. Spilt. Lees meer over de elektrificatie in 't Gooi.

Amsterdam CS, 16 juni 1956. Materieel '24 gefotografeerd door een deelnemer aan de NVBS-jubileumrit met loc 3737. Na afloop van deze rit stapten de deelnemers in een trein bestaande uit de splinternieuwe treinstellen 711 en 714. Vanuit een van deze treinstellen moet deze foto zijn gemaakt. Fotograaf onbekend.

Van zomerdienst 1955 tot zomerdienst 1959 reed buffermaterieel 1924 (Blokkendoos) op de Gooilijn tussen Amsterdam en Amersfoort in de treinserie 1800. Hier vertrekt zo’n trein op 4 juli 1957 uit Baarn naar Amersfoort. Foto J.G.C. van de Meene. Klik hier voor meer foto's van Baarn in vroeger tijden.

Hoek van Holland, 26 juli 1967. B5215 en een ander voormalig Blokkendoosrijtuig.

Den Haag HS, 27 juli 1968. Thyristorproefrijtuig 30849782812. Dit motorrijtuig (voorheen mP 9204) kreeg later de naam Jules. Zie Op de Rails 1969, blz. 75.

Amersfoort, 15 mei 1969. Bovenleidingmontagewagen 30849741618 (ex-Blokkendoos A 8508, tegenwoordig in bezit van de VSM). Tweede foto: Hilversum, 30 mei 1969. Dienstwagen 30849791502 van het Spoorwegbouwbedrijf (ex-Blokkendoos mC 9032, mC 9482, B 5828).

Hilversum, 21 en 24 oktober 1969. De slijptrein, bestaande uit een in 1958 omgebouwd blokkendoosrijtuig (voorheen mCv 9426) en twee waterwagens (voormalige tenders van NS-stoomlocs 4003 en 4025). De railslijpwagen is in 1985 gesloopt. Beide waterwagens zijn via de SGB terecht gekomen bij de Hoogovensexcursietrein.

Werkplaats Tilburg, 20 januari 1971. Thyristorproefrijtuig "Jules" (30849781802-8, ex-mP 9204) en motordienstwagen "Jim" (30849781801-0, ex-mP 9201). Tweede foto: motordienstwagen "Catherine" (30849781803-6, ex-mP 9225). Deze drie namen zijn ontleend aan een Franse film uit 1962, waarin twee mannen (Jules en Jim dus) verliefd zijn op ene Catherine (gespeeld door Jeanne Moreau, 1928-2017).

Werkplaats Tilburg, 30 juli 1970. Thyristorproefrijtuig Jules. Dit motorrijtuig heeft een aantal jaren dienstgedaan als proeftrein en meettrein. Tweede foto: een motordienstwagen, op 31 juli 1970 gefotografeerd tussen Den Haag HS en Haarlem; vermoedelijk 30849782500 of 501.

Rotterdam, 20 oktober 1969. Motordienstwagen 30848672500, de latere Jaap. In de achtergrond de toren van Provenierssingelkerk, gesloopt in 1976.

Arnhem, 13 september 1971. Motordienstwagen 30849782500 tijdens het wegleren van machinisten. Vroegere nummers: mC 9002, mC 9452, mB 9452, mDW 169306. Deze mDW is bewaard gebleven als mC 9002 "Jaap". Aanvankelijk onder de hoede van personeel van de werkplaats Haarlem, in 2021 is Jaap overgedragen aan de Stichting 2454 CREW.

Hilversum, 1 mei 1971. Motordienstwagen 30849782501. Deze werd van 1968 tot 1981 gebruikt voor het wegleren van machinisten; in 1982 gesloopt. Vroegere nummers: mC 9012, mC 9462, mB 9462, mDW 169310. Voor de Hilversummers: de trein staat op een kopspoor ter hoogte van witgoedspecialist De Wit aan de Koninginneweg (sinds 2015 een muziekcafé).

Uithoorn, 17 juli 1972. Voor sloop bestemde blokkendoosrijtuigen, waaronder de B5843. Op de voorgrond de Simca (kenteken 95-67-TR) van fotograaf Rik Jilderda.

Eindhoven, 24 februari 1973. Veel tussenrijtuigen van de Blokkendozen zijn later aangepast voor de dienst in getrokken treinen. Ze werden blauw geschilderd, en eventuele stuurstanden werden verwijderd. De spartaanse inrichting met houten banken bleef gehandhaafd. Tot in de jaren zeventig hebben ze dienst­gedaan, op het laatst alleen nog in bijzondere treinen, zoals het vervoer van militaire verlofgangers. Hier vier van zulke rijtuigen, in een extra trein op weg naar Philips.

Watergraafsmeer, 7 april 1973. Motordienstwagen 30849782501. Dienstwagen 30849741??? (Bec 8501-8533).

IJmuiden, 26 mei 1973. Veel rijtuigen zijn verdwenen in de hoogovens, maar sommige gingen naar de Hoogovens.

Utrecht, 11 augustus 1973. Meetrijtuig 30849781804, een platte wagen en loc 515 bij de dieselloods.

Werkplaats Haarlem, 27 oktober 1973. Motordienstwagen 30849781801 (Jim), daarachter staat mP3009 en een deel van een Hondekop. Jim was een van de mDW's die is gebruikt voor proefnemingen met luchtgeveerde draaistellen. In een eerder leven deed dit motorrijtuig dienst als posttrein.

Utrecht, 10 april 1974. Bovenleidingsmontagewagens actief op de lijn langs het Spoorwegmuseum. Op de eerste foto loc 2447 met 30849741513. Op de tweede foto een sik met 30849741613, gefotografeerd vanuit het raam van mijn kamer.

Hilversum, 22 juni 1974. Ter gelegenheid van 100 jaar Gooilijn stond loc Nestor enkele dagen bij het station. Daarachter een tentoonstellings­rijtuig. Dat was een geel geschilderd omgebouwd blokkendoos­rijtuig. De NS had er drie, ingericht als tentoonstellings­ruimte, bioscoop­rijtuig en als ontvangst­ruimte. Ze werden onder andere gebruikt als showtrein voor reisbureaus.

Utrecht, 10 mei 1982. Als meetvoertuig ingericht motorrijtuig 30849782812 "Jules". Tweede foto: zelfde plaats en zelfde trein, 30 mei 1984. In de achtergrond mP 3013 en het voor technische proeven bestemde treinstel 285.

Utrecht, 11 augustus 1986. Instructierijtuig 80849741937. In 1989 is dit rijtuig gerestaureerd voor het Spoorwegmuseum. Het kreeg daarbij zijn Blokkendoosnummer mBD 9107 terug.

Rotterdam, 10 oktober 1987. Tijdens een open dag opende de NS niet alleen de deuren van een aantal stations, maar ook die van deze Koploper. Ernaast staat motorrijtuig Jules.

Utrecht, 2 augustus 1989. De toen nog tweedelige blokkendoostrein van het Spoorwegmuseum. Op de tweede foto motorrijtuig Jules, die nog een paar jaar dienst zal doent als ATB-meetrijtuig.

Amsterdam, 3 augustus 1989. Motorrijtuig Jules, gefotografeerd vanuit een stoomtrein. Het motorrijtuig heeft later onderdelen moeten afstaan aan de Blokkendoostrein van het Spoorwegmuseum, en kan niet meer op eigen kracht rijden. Jules werd later eigendom van de Stibans, net als zijn broertje mBD 9021, de latere houtwagen van de ongevallentrein. Tegenwoordig staat Jules bij een partycentrum op het terrein van de vroegere wagenwerkplaats in Amersfoort. Zie foto's verderop.

Museummaterieel

Er is veel blokkendoosmaterieel bewaard gebleven. Verschillende museumbedrijven beschikken over getrokken rijtuigen. Het Spoorwegmuseum bezit een driedelige Blokkendoostrein. Deze werd nog weleens gecombineerd met het eveneens bewaard gebleven motorrijtuig Jaap.

Op 20 juni 1992 maakte de toen nog tweedelige Blokkendoostrein van het Spoorwegmuseum extra ritten tijdens een open dag in Hilversum. Dit ter gelegenheid van de ingebruikname van het nieuwe stationsgebouw. Tweede foto: Utrecht, 26 mei 1996. Tijdens de Nationale Stoommanifestatie pendelde de Blokkendoostrein tussen het Spoorwegmuseum en Utrecht CS. Rechts komt een Regiorunner van het opstelterrein.

Bilthoven, 6 juli 2002. Blokkendoostrein op weg naar het Spoorwegmuseum. Voorop loopt motorrijtuig Jaap, dan een blokkendoosrijtuig van de VSM, en daarachter het driedelige blokkendoosstel van het Spoorwegmuseum. Er werden ritten gemaakt vanaf het Spoorwegmuseum via Utrecht Lunetten, Utrecht Centraal en Bilthoven, in het kader van het 75-jarig bestaan van het museum. De trein is tussen Bilthoven en Groenekan voor een rood sein gelopen, en houdt daardoor de op blokafstand volgende intercity uit Amersfoort op. De treindienstleiding kwam kennelijk niet op het idee om de museumtrein een paar minuten langer vast te houden op het middenspoor bij Bilthoven. Dit tafereel herhaalde zich bij elke rondrit.

Bilthoven, 12 april 2003. Dit weekend pendelde het Blokkendoostreinstel opnieuw tussen het Spoorwegmuseum en Bilthoven, dit keer alleen versterkt met Jaap. De verkeersleiding heeft kennelijk mijn site gelezen, want dit keer ondervonden de andere treinen geen last van de ritten. De tweede foto is gepubliceerd in Op de Rails 2003-5, blz. 168.

Op 28 mei 2004 werd een montagewagen, die jarenlang bij Utrecht GE heeft gestaan, overgebracht naar de Watergraafsmeer. Loc 2215 en 1747 verzorgden het transport, hier gefotografeerd in Hilversum door Jeroen Mulders.

Het betreft de voormalige bovenleidingmontagewagen 80849791505 (oorspronkelijk mCd 9414). De laatste eigenaar was de NS Watersportvereniging, daarna heeft de Stibans zich over deze wagen ontfermd. In februari 2013 is ze alsnog in Blerick gesloopt.

Haarlem, 12 juni 2004. Motorrijtuig Jaap werd verzorgd door de liefdevolle handen van het personeel van werkplaats Haarlem. Aan het eind van de dag zou Jaap met een gezelschap naar Den Haag en Lisse rijden. Klik hier voor meer foto's van de open dag in werkplaats Haarlem.

Roosendaal, 4 juli 2004. De Blokkendoostrein van het Spoorwegmuseum op bezoek bij de manifestatie "Roosendaal 150 jaar spoorstad". Daarnaast het weer groene treinstel 419. Op de kleine foto restauratierijtuig 4249 van de Compagnie Internationale des Wagons Lits (CIWL) van het Spoorwegmuseum. Dit rijtuig is geschikt om mee te rijden in de Blokkendoostrein van het museum, zoals dit tussen 1928 en 1934 gebeurde in vier treinen per dag tussen Amsterdam en Rotterdam.

Watergraafsmeer, 28 augustus 2004. Blokkendoosmaterieel van de Stibans; helemaal links motorrijtuig Jules. Op de onderste foto zijn broertje Jaap, dat geadopteerd is door de werkplaats Haarlem.

Amsterdam Centraal, 28 augustus 2004. Museumblokkendoostreinstel, gehuurd door een particulier gezelschap. De trein bestaat uit motorwagen mBD 9107, tussenrijtuig Cecr 8553 (de r staat voor "restauratie") en stuurstandrijtuig Ces 8104.

Jeroen Mulders stuurde me een paar foto's van Jules, die op 2 december 2004 op pad is geweest ten behoeve van een afscheidsritje van een personeelslid van NSR. Gefotografeerd op de Watergraafsmeer en Amsterdam Centraal. Jules kan niet op eigen kracht rijden.

Utrecht Centraal, 8 maart 2005. Motorrijtuig mC 9002 "Jaap" reed een rondje door het land als "de Zilveren Jos Express". Dit vanwege het 25-jarig jubileum van NS-machinist Jos Elissen. Het gezelschap moest in Utrecht 40 minuten wachten, maar gelukkig was er catering aan boord.

Bilthoven, 20 juni 2005, 7.14 uur. Blokkendoostrein van het Spoorwegmuseum op weg naar Amersfoort, voorafgaand aan een rondrit.

Bilthoven, 8 juli 2005. De Willeke en Harry express. Willeke droeg een traditionele witte trouwjurk.

Twee keer de Blokkendoostrein van het Spoorwegmuseum. Arnold de Vries fotografeerde de trein op 26 mei 2005 bij Eindhoven, komend uit het zuiden. Op 10 juli 2005 fotografeerde Leen Dortwegt de trein bij Moordrecht. Omdat het motorrijtuig van het museum defect was, kwam "Jaap" in actie. Blokkendozen zijn voorzien van normaal stoot- en trekwerk, en kunnen daarom makkelijk tot allerlei samenstellingen worden gecombineerd. Dit in tegenstelling tot stroomlijnmaterieel, dat als vaste treinstellen dienst doet.

Haarlem, 16 september 2005. Motorrijtuig mC 9002 "Jaap" onder de kap van zijn thuisbasis Haarlem. Foto Patrick Esseling.

Hilversum Noord, 30 september 2005. Motorrijtuig mC 9002 "Jaap" tijdens een gezelschapsrit.

Spoorwegmuseum, 12 oktober 2005. Tijdens een ritje met de achtbaan probeerde ik wat foto's te maken. Er staat allerlei interessant spul, maar kom er maar eens achter wat precies! Links en rechts staan twee nagebouwde blokkendoosrijtuigen. Ons karretje rijdt recht op een namaakkop af, die precies op tijd openschuift zodat wij verder kunnen naar de nagebouwde DE3-kop.

Coevorden, 16 november 2005. Motorrijtuig mC 9002 "Jaap" op het Emmerlijntje. Foto Fokko van der Laan.

Den Dolder, 19 juni 2006. Museumblokkendoostrein op weg van Amersfoort naar Utrecht.

Santpoort Noord, 2 november 2006. Zesdelige Blokkendoostrein, die op 3 november een tocht van 1000 kilometer door Nederland gaat rijden. De opbrengst van deze rit is bestemd voor het Koningin Wilhelmina Fonds. Foto Pjort Schraal.

Bunnik, 3 november 2006. Een zesdelige "stofzuiger" komt rond 8:10 uur door Bunnik, op weg naar Arnhem. Voorop rijdt mC 9002 "Jaap", daarna twee rijtuigen van de SGB, vervolgens de Blokkendoostrein van het Spoorwegmuseum, waarvan motorrijtuig BD 9107 achterop rijdt. Dat is het handige van dit materieel: je kan makkelijk allerlei samenstellingen van motorwagens en tussenrijtuigen maken.

Köln Deutz, 1 maart 2004. Lastig fotograferen, op geëlektrificeerde baanvakken. Er steekt altijd wel een lelijke paal uit de trein, of er vallen rare schaduwen overheen. Maar over dit plaatje ben ik wel tevreden. De ouderwetse vakwerkmasten passen uitstekend bij de geklinknagelde Blokkendoos. Het voorjaarszonnetje doet de rest. (digitale bewerking)

Utrecht, 20 juli 2015. In de Meidoornstraat en de Goudsbloemstraat zijn muurschilderingen aangebracht ter herinnering aan Werkspoor. Zoals een Blokkendoos. Meer over deze muurkunst.

Den Haag HS, 27 juli 1968. Voormalige motorpost mP 9204 (voorheen mBD 9006), bestemd om proeven te doen met pulssturing, vandaar het symbool van een thyristor op de zijkant. Onder de naam "Jules" heeft het ook nog een tijd dienstgedaan als ATB-meetvoertuig. In 1992 ging dit in 1926 gebouwde motorrijtuig definitief uit dienst. Dankzij de Stibans is Jules bewaard gebleven.

Amersfoort, 16 april 2010. Motorpostrijtuig mP 9204, voorheen "Jules", is nu eigendom van het Spoorwegmuseum.

Amersfoort, 8 april 2017. Jules staat tegenwoordig bij het Centraal Ketelhuis, een partycentrum op het terrein van de vroegere wagenwerkplaats.

Amersfoort, 8 april 2017. Zo moesten machinisten vroeger hun werk doen: urenlang balanceren op een klapstoeltje. En dan hadden ze in Nederland nog geluk: in bijvoorbeeld Zwitserland moesten machinisten hun werk staand doen, opdat ze alert zouden blijven.

Amersfoort, 8 april 2017. In een van de cabines hangt een bord met de levensloop van Jules, met mijn foto uit Den Haag maar zonder mijn naam (en ook een beetje onscherp: vraag mij even om grotere versie). Behalve het sobere dashboard zien we ook nog wat restanten uit het verleden als meetvoertuig. Bij de A een blauw lampje van de pulssturing. Bij de B drie witte lampjes uit de tijd dat de ATB nog drie remcriteria kende. Let ook op de witte huishoudschakelaar bovenin.

Amersfoort, 24 juni 2023. Motorrijtuig "Jaap" tijdens een rit voor vrijwilligers van Stichting 2454 CREW. In 2021 is Jaap overgedragen aan deze stichting, die ervoor heeft gezorgd dat hij weer rijvaardig is. Het motorrijtuig is sinds mei 2023 worden gehuisvest bij de SHM in Hoorn. Mogelijk gaat het worden ingezet voor dagtochten zoals de Holland Boven Amsterdam Expres.

Bunnik, 30 december 2023. Motorrijtuig C9002 "Jaap" rijdt een oliebollenrit voor de NVBS.
Bekijk ook dit filmpje.

Van stoom tot stroom. Het blokkendoosmaterieel van de NS. Door N.J. van Wijck Jurriaanse. Uitg. de Alk, Alkmaar 1980. ISBN 9060139062. Boek waarin de geschiedenis van het uit 259 rijtuigen bestaande blokkendoosmaterieel uitvoerig wordt beschreven.

Elektrische treinen in Nederland. Deel 1. Door Carel van Gestel e.a. Uitg. de Alk, Alkmaar, tweede druk 1997. ISBN 9060139895. Dit deel beschrijft het materieel van de ZHESM, het materieel '24 (Blokkendozen) en het eerste stroomlijmaterieel (mat. '35 en '36).

vorige       start       omhoog