Materieel '35 en '36

Na het succes van de in 1934 gebouwde dieseltreinstellen DE 3, liet de NS ook een serie elektrische treinstellen bouwen die dezelfde snelle stroomlijnvorm bezaten. Het publiek liet zich niet van de wijs brengen door de stroom­afnemers, en bleef over "diesels" spreken.

Er werden eerst acht prototypes gebouwd: dat was mat.'35. Deze tweewagenstellen werden ingezet op de lijn Rotter­dam-Hoek van Holland, vandaar hun bijnaam "Hoek van Hollanders". Ze waren donkergroen met rode biezen, en ze waren voorzien van automatische Scharfenberg­koppelingen.

Daarna volgende een serie mat.'36. Hiervan zijn zowel twee­wagen- als driewagenstellen gebouwd. De drie­wagenstellen en een deel van de tweewagenstellen zijn later verlengd met een extra tussenbak.

Hoewel ze sterk op elkaar leken, was er een belangrijk verschil: bij de vierwagenstellen had elke bak eigen draai­stellen, terwijl de bakken van de andere stellen op gezamenlijke jacobsdraaistellen rustten. De bakken van deze twee soorten konden dus niet worden uitgewisseld.

Emmanuel Gaillard ontwierp in 1938 dit affiche ter gelegen­heid van de voltooiing van de elektrificatie van het zogenaamde middennet. De belangrijkste steden, met Utrecht als middelpunt, werden hierdoor met elkaar verbonden in een regelmatige dienstregeling.

Nummering en vernummeringen

In het nummerschema uit 1937 kregen de tweewagenstellen de nummers 211 t/m 263, de driewagenstellen 601 t/m 637. De tweewagenstellen die vanaf 1942 een extra middenbak kregen, kregen de nummers 401 t/m 429. De driewagen­stellen werden allemaal verlengd tot vier bakken en behielden daarbij hun nummers. Na de oorlog werden nog enige tweewagenstellen verlengd met een extra middenbak, deze kregen de nummers 441 t/m 453. Bij de instroom van Plan V, die in de 400-serie werd genummerd, werden de resterende stellen opnieuw vernummerd. Een voorbeeld is treinstel 418 (ex 252) dat toen 440 werd.

Na de oorlog vonden veel bakwisselingen plaats, om weer tot bruikbare treinstellen te komen. Een bijzonder exemplaar was treinstel 461. Dat was samengesteld uit drie over­gebleven rijtuigbakken van vierwagenstellen. Dit treinstel werd vaak gebruikt door het Concertgebouworkest en droeg de bijnaam 'Concertbak'.

Het laatste mat.'36 in Nederland waren de vierwagenstellen 603, 608 en 625. Deze deden toen voornamelijk dienst in het Gooi. In januari 1970 zijn deze afgevoerd. Eén tweewagen­stel, de 252, is bewaard gebleven.

Een artikelenreeks over dit materieel is te vinden in Op de Rails, jaargang 1968.

Hoek van Holland Haven. Twee nieuwe tweewagenstellen mat.'35, waaronder rijtuig CD 9701. Deze treinstellen werden ingezet op de Hoekse Lijn Rotterdam–Hoek van Holland, vandaar hun bijnaam "Hoek van Hollanders". De rijtuigen droegen in het begin afzonderlijke nummers, enkele jaren later werden er treinstelnummers ingevoerd (201 t/m 208). Er zijn acht Hoek van Hollanders gebouwd: vier met en vier zonder bagageafdeling, waarvan de laatste als versterkingsmaterieel dienstdeden. De treinstellen zijn gebouwd door Werkspoor, Beijnes en Allan. Na de oorlog waren er nog zes treinstellen over, waarvan de laatste dienstdeed tot 1964. Prentbriefkaart collectie Nico Spilt.

Zandvoort Bad, 5 maart 1935. Een treinstel materieel '35 (BC9507 + C9604) tijdens een proefrit over de net geëlektrificeerde spoorlijn van Haarlem naar Zandvoort. Aan boord de directie van NS. De trein staat langs de zuidzijde van het perron. De foto is geretoucheerd: de huizen rechts zijn verdwenen, zoals hieronder te zien op een krantenknipsel uit die tijd.

Twee dagen eerder, op donderdagmiddag 3 maart 1935, was er een flinke groep journalisten uitgenodigd op Amsterdam CS voor de eerste officiële proefrit. Samen met een aantal ingenieurs van de spoorwegen maakten zij die rit naar Zandvoort Bad en terug. Onderweg op de heenreis werd er op het viaduct over de Zanderijvaart nog een speciale fotostop gemaakt. Het treinstel stopte bij deze rit in Zandvoort op het spoor aan de noordzijde van het perron. Van deze rit zijn diverse foto’s bekend, die in een aantal dag­bladen werden gepubliceerd. De foto hiernaast is van 5 maart 1935. Prentbriefkaart collectie Nico Spilt. Met dank aan Theo Verkerk voor de aan­vullende informatie.

Kop van een treinstel mat.'36. Verschillen met mat.'35: kleine in plaats van grote bagageruimte, passagiersdeuren uitgevoerd als schuifdeur in plaats van klapdeur, draai- in plaats van schuiframen. (Fragment uit tekening in "100 jaar NS 1839-1939")

Den Haag SS, september 1940. Demobilisatie van het Nederlandse leger. Langs het 1e perron staan treinstellen mat.'36,
waaronder tweewagenstel 243. Foto: Centrale Commissie voor de Filmkeuring, verzameling Wout Verspuy.

Advertentie van Werkspoor in het N.S. Maandblad (treinlectuur), september 1941.
Over de spoorbrug over de Waal bij Zaltbommel rijdt een elektrisch treinstel mat.'36.

Voorburg, 11 september 2008. In Museum Swaensteyn (www.swaensteyn.nl) was een aardige tentoonstelling te zien over de Hofpleinlijn en de Blauwe Tram. In 1958 verdwenen de trams van de NZH uit het straatbeeld van Voorburg; drie jaar later was de Blauwe Tram definitief geschiedenis. Op de gevel van het museum hangt een afbeelding naar een schilderij van de Voorburgse kunstenaar Joop Boudewijn. In de achtergrond een treinstel mat.'36 op de Hofpleinlijn. Op straat rijdt een Volkswagen Kever. Het opkomende autoverkeer betekende het eind van regionale tramlijnen: de trams reden in de weg en werden vervangen door bussen, die op hun beurt vast kwamen te zitten in het autoverkeer. Inmiddels begint men in te zien dat de tram zo gek nog niet is.

Materieel '36 bij het vroegere station Ede-Wageningen. De foto is in de jaren 50 gemaakt. Links is een
driehoogtesein van het lichtseinstelsel 1946 te zien. Prentbriefkaart collectie Piet den Ouden

Treinstellen mat.'36 bij Oosterbeek Hoog. Prentbriefkaart uit de collectie van Adriaan Pothuizen.

Dwergsein zoals dat (in 1964) al 15 jaar werd geleverd door de Spoorweg Sein Industrie N.V. uit Utrecht.
Links staat een elektrisch treinstel mat.'36. Advertentie uit "125 jaar spoorwegen in Nederland",
extra editie van het blad Spoor- en Tramwegen uit 1964.

Hollandsche Rading, 1952/1953. Treinstel mat.'36 op weg naar Hilversum, rechts het uitrijsein richting Utrecht. De machinist begroette de fotograaf, de vader van Jan Visser, door de lampen van zijn trein te ontsteken. De rechterfoto is door mijn vader, W. Spilt, gemaakt. Een treinstel materieel '36 nadert Hollandsche Rading (Zwaluwenberg), voorjaar 1958, op weg naar Utrecht.

Naarden-Bussum, 8 oktober 1959. Treinstel 618 vertrekt als trein 1836 (Amersfoort-Amsterdam) van het eerste perron (spoor 1) naar Amsterdam. Vanwege werkzaamheden was het gebruikelijke perronspoor 2 niet beschikbaar. De armseinen staan op het punt te verdwijnen. Zie ook Naarden-Bussum in vroeger tijden. Foto Kees van de Meene.

Hilversum, 19 februari 1961. Treinstel 413 vertrekt naar Amsterdam. Vier jaar later zou de voetgangersbrug worden gesloopt. Zie ook Hilversum in vroeger tijden. Foto Adriaan Pothuizen.

Utrecht CS, begin 1963. De stoptrein via Hilversum naar Amsterdam staat voor vertrek gereed op spoor 14, een van de sporen van het buurtstation. Op de voorgrond een treinstel materieel '36. Foto Edward Bary.

Utrecht CS, 12 maart 1967. Treinstel Eld-4 615 op buurtspoor 14, na aankomst als trein 2833 uit Hilversum. Links is seinhuis A te zien en een e-loc 1200 op kopspoor 15. De Peter Stuyvesant-reclame voor het gelijknamige sigarettenmerk steekt boven de perronoverkapping uit. De bovenleiding op het emplacement kende nog hoge afspanmasten, waarvan er vier te zien zijn. Op de voorgrond een dwergsein van het lichtseinstelsel 1946. Foto Edward Bary.

Deze foto is waarschijnlijk gemaakt in 1969, toen er een NS-sportdag werd georganiseerd in Hilversum. We zien Hgb-bobo's op het buurtspoorstation Utrecht, geflankeerd door treinstellen mat.'36. Ook de NS Harmonie was die dag present. Foto collectie Eric Mochèl.

Hilversum, 1967 of wat eerder. Een treinstel mat.'36 is op weg naar Amsterdam. De foto is genomen vanaf de Crailose Brug. Links twee zogeheten zigzagbaken. Foto Rienk Mebius.

Groenekan, eind jaren zestig. Een vierwagenstel mat.'36 is op weg van Utrecht naar Bilthoven. Links een perron van de vroegere halte Groenekanschedijk. Foto Adrie Borgers, collectie Fred Meijer.

Hilversum, 25 mei 1967. Treinstellen 439 en 440 als trein 3747 Amsterdam-Utrecht bij vertrek uit Hilversum. Dit was de laatste dag waarop driewagenstellen mat.'36 dienstdeden in 't Gooi. Foto Peter van der Vlist.

Amsterdam CS, juli 1968. Treinstel 440, een van de laatste actieve treinstellen Mat.'36. Oorspronkelijk was dit tweewagenstel 252, waar later een extra rijtuig tussen is geplaatst. Het kreeg toen het nummer 418. Vanwege de instroom van treinstellen Plan V werd het stel in 1966 vernummerd in 440. Dit treinstel is in zijn oorspronkelijke tweedelige uitvoering bewaard gebleven als stel 252. Foto Jan van Barneveld, collectie Rob van der Rest.

Roosendaal, 7 augustus 1967. Een Beneluxtrein uit België ter hoogte van het douanekantoor op het middenperron. Links op spoor 1 de ElD3-treinstellen 437 (oud 404) en 438 (oud 409). De vooroorlogse driewagenstellen hebben nieuwe nummers gekregen in verband met de instroom van treinstellen plan V die in de 400-serie werden ondergebracht.
Foto Adriaan Pothuizen.

Zwaluwenberg, 16 september 1967. Treinstel ElD4 604 als trein 3734 Utrecht-Amsterdam. Foto Adriaan Pothuizen.

Hilversum, 27 november 1968. Treinstel 603 als trein Amsterdam-Hilversum-Utrecht.

Hilversum, 26 februari 1969. Treinstel 625 als stoptrein naar Utrecht. Deze oudjes raakten ook nog weleens verzeild in een sneltreindienst, zoals de volgende foto laat zien.

Hilversum, 9 mei 1969. Treinstel 603 komt binnen uit Amersfoort, op kop van een lange sneltrein
die verder bestaat uit postrijtuig 922, treinstel 266 en treinstel 716.

Rotterdam CS, 4 maart 1969. Treinstellen 815 (mat.'40) en 608 (mat.'36). Foto Bert Stortenbeker.

Amersfoort, 15 mei 1969. Vierwagenstel 625. In het midden van de foto een praatpaal.

Hilversum, 7 juni 1969. Treinstel 625 vertrekt naar Amsterdam.

Bussum Zuid, 24 juni 1969. Treinstel 625 nadert vanuit Naarden-Bussum.

Lunteren, 30 juni 1969. Treinstel 608 op de Kippenlijn.

Amsterdam Watergraafsmeer, 6 juli 1969. Afgevoerd driewagenstel 439, met de eveneens voor sloop bestemde tussenbak van treinstel 440. De twee kopbakken van dat treinstel zijn bewaard gebleven, als treinstel 252 van de Stibans (zie foto's verderop).

Hilversum, 9 juli 1969. Treinstel 603 als trein 2854 naar Utrecht. Volgens omloop had hier een plan V moeten rijden.
Foto Bert Stortenbeker.

Hilversum, 13 september 1969. Treinstel 603 als trein Amsterdam-Utrecht.

Amsterdam Rietlanden, 8 mei 1970. Afgevoerd treinstel 608. De tweede foto is dezelfde dag gemaakt, en toont de kopbakken van het afgevoerde vierwagenstel 625 op de Watergraafsmeer. Deze bakken hebben gefigureerd in een filmpje over overwegbotsingen (zie Van stoom naar nieuwe stijl, pag. 146.) Op beide foto's zijn diverse andere sloopstellen te zien.

Uithoorn, 4 juni 1971. Kopbakken Ak608 en BDk308 (mat.'40) wachten op de snijbrander. Foto Rik Jilderda.

Werkplaats Haarlem, 27 oktober 1973. Treinstel 252 is dankzij de Stibans bewaard gebleven. Het treinstel, dat in zijn driewagentijd het nummer 440 (en eerder 418) droeg, heeft enige tijd gastvrijheid genoten in de Wph Haarlem.

Werkplaats Haarlem, 27 oktober 1973. In de achtergrond is een in aanbouw zijnd Beneluxstuurstandrijtuig (ex WRD) te zien.

Velsen (Hoogovens), 1981. Treinstel 252, van de sloop gered door de Stibans, is de enig overgebleven vertegenwoordiger van het stroomlijnmaterieel mat.'36. Foto gemaakt door Hans Altena, die van 1981 tot 1991 leiding gaf aan het project rond treinstel 252.

Velsen (Hoogovens), 1984 of 1985. Kort na een schilderbeurt waarin het treinstel zijn oorspronkelijke, vooroorlogse kleur heeft gekregen. Ook tijdens het NS-jubleum in 1989 was het treinstel nog in deze beschildering te zien. Deze kleur is authentiek, diep donkergroen, bijna zwart als je er dicht op stond. De kleur is ooit geanalyseerd aan de hand van een in het donker bewaarde kleurenstaal uit de lijnwerkplaats Leidschendam. Bij analyse bleek dat er maar liefst 12 pigmenten in zaten die maakten dat het groen onder verschillende lichtomstandigheden steeds een andere kleur aannam. Vandaar ook dat de één zich herinnerde dat de groene kleur iets van blauw in zich had, een ander riep dat er geel in zichtbaar was en een derde bruin riep. Ook het lood erin gaf een diepe intensiteit aan deze verf. Foto en toelichting Hans Altena.

Roosendaal, december 1988. Werkgroepleider Hans Altena bij treinstel 252.

Utrecht, 25 juni 1989. Treinstel 252 en loc 1010 tijdens de jubileumtentoonstelling NS 150.

Roosendaal, 4 juli 2004. Treinstel 252 werd door Hondekop 766 uit de Stibans-stalling in Blerick overgebracht. Treinstel 273 kwam op eigen kracht naar de materieelshow in Roosendaal. Het lijkt alsof er wat in brand staat, maar je ziet de rook van SSN-loc 23 023.

Watergraafsmeer, 28 augustus 2004. Treinstel 252 tijdens een materieelshow van de Stibans.

Amsterdam Zaanstraat, 15 september 2007. Treinstel 252.

Blerick, 1 juli 2021. Treinstel 252, toen nog 440, is ooit voor de poorten van de sloperij weggesleept door de Stibans. Dit bordje fotografeerde ik in het depot van het Spoorwegmuseum, waar werd gewerkt aan het weer rijvaardig maken van het treinstel.

Amsterdam, onderhoudsbedrijf Zaanstraat, 15 september 2007. De middendraaistellen van treinstellen 252 (mat.'36) en 273 (mat.'46). De bakken van deze treinstellen rusten op een zogeheten jacobsdraaistel. Jacobsdraaistellen besparen gewicht en geld. Ook is er een kortere overgang mogelijk tussen de rijtuigen. Verder kunnen de gevolgen van een ontsporing beperkt blijven, doordat de bakken aan elkaar blijven hangen via de draaistellen. Zo is er eens een TGV met hoge snelheid ontspoord, zonder dat dit op een ramp uitdraaide. Jacobsdraaistellen zouden ook tot een comfortabeler weggedrag leiden, maar bij Mat'46 was daar weinig van te merken. De NS heeft tot en met Mat'46 en de DEII veel gebruik gemaakt van jacobsdraaistellen. Ook de nieuwe Sprinters uit 2007 hebben jacobsdraaistellen.

Scharfenbergkoppeling

Rechts op de foto Ing. Karl Scharfenberg, uitvinder van de naar hem genoemde automatische koppeling. Links een NS-treinstel mat.'36. Scharfenberg is in 1938 overleden.

Utrecht, 20 juli 2015. In de Meidoornstraat en de Goudsbloemstraat zijn muurschilderingen aangebracht ter herinnering aan Werkspoor. Zoals twee varianten van materieel '36. Meer over deze muurkunst.

Onder Hoogspanning

Van 26 mei t/m 19 november 2023: tentoonstelling in het Spoorwegmuseum naar aanleiding van de elektrificatie van het Middennet in 1938 en de komst van de gestroomlijnde treinstellen materieel '36. Het geheel gerenoveerde treinstel 252 staat centraal in deze tentoonstelling. www.spoorwegmuseum.nl/...

Utrecht Lunetten, 21 mei 2023. Treinstel 252, ingeklemd tussen de 386 en de 273, is op weg van Blerick naar het Spoorwegmuseum.

Spoorwegmuseum, 26 mei 2023. Ons team liet de kans niet lopen om een treinstel materieel '36 van binnen te bekijken. De vorige keer was in 1969.

Rail Magazine, Speciaalnummer 6. Elektrisch stroomlijnmaterieel '35, '36 en '40.
Martin van Oostrom. Stichting Railpublicaties, 1991.

Elektrische treinen in Nederland. Deel 1. Door Carel van Gestel e.a. Uitg. de Alk, Alkmaar, tweede druk 1997. ISBN 9060139895. Dit deel beschrijft het materieel van de ZHESM, het materieel '24 (Blokkendozen) en het eerste stroomlijmaterieel (mat.'35 en '36).

Materieel '36 en '40. De nadagen kleurrijk in beeld. Harrie Peters. Uquilair, 2011. ISBN 9789071513732.

Harrie Peters heeft zich tussen 1967 en 1972 intensief beziggehouden met deze materieelsoorten, soms tot ongenoegen van NS-beambten die vonden dat het fotograferen van treinen verboden was. In dezelfde periode heb ik mat.'36 en mat.'40 ook diverse malen voor de lens gehad.

Elektrische Triebwagen in Mitteldeutschland. Von den Anfängen 1926 bis zur DR-Baureihe 280 1980. Door Thomas Borbe en Peter Glanert. VGB (Verlagsgruppe Bahn), Essen 2015. ISBN 9783837511598.

In dit boek worden de elektrische treinstellen behandeld die speciaal waren bedoeld voor het treinverkeer rond Leipzig. Dat betreft de vooroorlogse Baureihen ET 82, ET 41 en ET 25, en de naoorlogse Baureihe 280, bestemd voor het S-Bahnverkehr in de DDR. Uitgebreid aandacht wordt besteed aan het Nederlandse materieel dat tijdens de oorlog in Duitsland terecht is gekomen en dat voor een deel is 'hergebruikt' in de ET 25 201. In het boek zijn diverse foto's uit mijn archief opgenomen.

vorige       start       omhoog